Klassieker 142: Jacques Hamelink – Krijgslist van La Pucelle

door Jeroen Dera

Jacques Hamelink is eens getypeerd als een dichter die zijn publiek uitsluit. Sommige van zijn gedichten zijn zo hermetisch en obscuur, dat zijn lezers zich enkele middagen in de universiteitsbibliotheek moeten terugtrekken om zijn poëzie succesvol te kunnen doorgronden. En dan nog blijft er veel onverklaard: van regels als ‘Víi op de noten in de hand van de eremiet, gecharmeerd door ons in onze / mythologie de charismatabloemen van zijn vlier luzeblommen noemen’ valt met de beste wil van de wereld nauwelijks iets te maken.

De bewuste regels heeft Hamelink opgenomen in zijn meest recente bundel Germania, een canto, een kloek boekwerk waarin hij zijn visie op de westerse geschiedenis geeft. Toen ik door de redactie van Dietsche warande & Belfort benaderd werd om deze bundel van commentaar te voorzien, leek me dat in eerste instantie een onmogelijk karwei. Germania, een canto bevat immers maar liefst honderd achtregelige gedichten, die alle wel een struikelblok bevatten dat een samenhangende interpretatie frustreert. Toen ik echter met Hamelinks poëzie aan de slag ging, bleek zijn werk transparanter dan ik in eerste instantie vermoedde. Hoewel de dichter zijn publiek soms compleet uit het veld slaat met zijn woekerende taal, reikt hij het voldoende handvatten aan om iets van zijn gedichten te maken. Een vereiste is dan wel dat de lezer van cryptogrammen houdt: wie onderuitgezakt in zijn luie stoel van poëzie wil genieten, is bij Hamelink aan het verkeerde adres.

Neem het gedicht ‘Krijgslist van la Pucelle’, zoals alle poëzie uit Germania, een canto een achtregelig vers van vier tweeregelige strofen. Een eerste lezing van het gedicht roept vele vragen op. Wie is die Jehanne? Over wat voor proces wordt er gesproken? Welke stemmen bedoelt het lyrisch ik? Als Hamelink écht een dichter was die zijn publiek uitsluit, dan zouden de antwoorden op zulke vragen in het ongewisse blijven. Wie, geprikkeld door Hamelinks taal, echter de moeite neemt om wat onderzoek te verrichten, kan veel elementen uit ‘Krijgslist van la Pucelle’ prima thuisbrengen.

Het gedicht verwijst naar de historische figuur Jeanne d’Arc, die in Hamelinks optiek niet in een poëtisch overzicht van de westerse geschiedenis mag ontbreken. De titel van het gedicht – ‘pucelle’ is het Franse woord voor maagd – refereert zowel aan de naam die onverbrekelijk aan D’Arc is verbonden: ‘de maagd van Orléans’, als aan haar in het Franse Lotharingen gelegen geboorteplaats Domrémy, die sinds lang de naam Domrémy-la-Pucelle draagt. Dat de dichter over een ‘rode rok’ spreekt, kan worden teruggevoerd op de iconografische traditie rond D’Arc, waarin zij vaak in onder meer die kledij wordt afgebeeld. De krijgsmanskleren verwijzen vanzelfsprekend naar het gegeven dat D’Arc, vermomd als man, in harnas ten strijde trok tegen de Engelsen.

Minder eenduidig zijn de mensenkinderen en vooral het gekwelde kind, die de dichter in de openingsstrofe opvoert. Het lijkt mij dat de verteller van het gedicht zich tot de mensenkinderen richt: hun vertelt hij, vanuit een alwetendheid waarop ik later terugkom, de poëtische geschiedenis rond D’Arc. Over de vraag waarom de komst van ‘Jehanne uit Lotharingen’ kwellend is voor een kind, kan intussen slechts gespeculeerd worden. Wellicht doelt Hamelink op het gerucht dat D’Arc een heks was, een gegeven dat juist kinderen de nodige angst zal inboezemen.

In het ‘maligne proces’ dat de dichter in de derde strofe aanhaalt, staat die vermeende hekserij van D’Arc centraal. Opvallend genoeg spelen kinderen een grote rol in dat proces: een van de argumenten die aangevoerd werden om aan te tonen dat D’Arc een heks was, luidde dat zij in haar jonge jaren de kinderen uit haar dorp om zich heen liet dansen. Een ander argument beschrijft Hamelink in de tweede strofe: de ‘afsprong’ van de liefst twintig meter hoge toren, waarmee Jeanne ontsnapte uit Bourgondisch gevangenschap, zou zij als normaal mens nooit overleefd hebben.

Voor Hamelink is Jeanne d’Arc echter veel meer dan een belangrijke historische figuur die van hekserij beschuldigd werd. Niet voor niets roemt de dichter de ‘intense ruiterin’ om de trouw die zij aan de dag legt voor haar ‘favoriete lopers’ – de beste strijders uit haar leger. Hamelink focust niet zozeer op de militaire successen van D’Arc, maar vooral op haar zaligheid. Daarbij is het belangrijk dat de dichter in de vierde strofe meedeelt dat Jeanne twee jaar lang niet ongesteld was – historisch gezien een discutabele uitspraak. Dit uitblijven van de menstruatie past enerzijds uitstekend bij iemand die als man gekleed gaat, maar anderzijds ook bij een icoon van maagdelijkheid en heiligheid. Want dat is Jeanne d’Arc net zozeer als een dappere strijdster te paard: zij was diepgelovig en beleefde als kind verschillende mystieke ervaringen.

Dat laatste lijkt haar te verbinden met de verteller van het gedicht, die D’Arcs uitblijvende menstruatie niet verklaart vanuit de akten over haar leven, maar vanuit zijn ‘stemmen’ die het hem zweren. Als dichter presenteert Hamelink zich uiteindelijk als een mysticus, die de ‘mensenkinderen’ vanuit de hoogte een geschiedenisverhaal vertelt waarin hij de werkelijkheid met fictie en spiritualiteit vermengt. Dat verklaart goed waarom Hamelink Jeanne d’Arc nergens bij naam noemt: als mystiek dichter gaat hij bij voorkeur omfloerst te werk. Soms timmert hij zijn gedichten daarbij zo sterk dicht dat de lezer beduusd achterblijft, maar er valt altijd meer te genieten voor wie zich openstelt.