18 december jongstleden stierf de Tsjechische schrijver, mensenrechtenactivist en politicus Václav Havel op 75-jarige leeftijd in zijn slaap. De voormalige dissident was een exceptioneel persoon, die qua oprechtheid, moed en politiek vernuft tot de internationale buitencategorie gerekend mag worden.
Dichteres-vertaalster Jana Beranová leerde Havel kort na de Fluwelen Revolutie van 1989 persoonlijk kennen en rouwde onlangs in Praag om de man die ten tijde van de communistische onderdrukking zijn nek uitstak als één van de grondleggers van de mensenrechtenbeweging Charta 77. Sander de Vaan had een kort mailgesprek met haar.
Met Václav Havel is niet alleen een groot politicus, maar ook een groot schrijver heengegaan. Waar lag volgens jou vooral zijn kracht als auteur?
Havel heeft, halverwege de jaren zestig van de vorige eeuw, de publicatie van zijn eerste twee toneelstukken omrand met ‘typogrammen’, een soort visuele poëzie, maar hij was bovenal dramaturg. Behalve voor theater schreef hij indrukwekkende essays en beschouwingen over de meest basale begrippen, zoals waarheid (Poging om in de waarheid te leven), identiteit, macht, vrijheid. In zijn Brieven aan Olga analyseerde hij wat gevangenis met de mens doet.
Het duidelijk verwoorden van een kostbare gedachte is altijd een verrijking. Hij liet ons zien dat zelfs politiek, in zekere mate, cultuur kan zijn, ‘cultuur van communicatie’. Zijn toespraken als president zijn beroemd. De kracht van Václav Havel was het woord.
Hoe zouden wij ons Havel vooral moeten herinneren?
Als iemand die waarheid en liefde predikte, maar zonder romantiek. (Madeleine Albright zei terecht tijdens de rouwdienst, dat degenen die Havel naïef vonden zich niet sterker konden vergissen).
Als iemand die Tsjecho-Slowakije en later Tsjechië op de wereldkaart heeft gezet als een democratisch en vrij land.
Als iemand die onder het totalitaire regiem mensen hoop gaf, niet door een misplaatst optimisme, maar door ze ervan te overtuigen dat wat je doet zin heeft. Hij bracht mensen samen.
Maar het gaat er niet om wat we ons zouden moeten herinneren. We zouden moeten doorgaan met zijn strijd voor oprechtheid. Zo eindigden ook verschillende toespraken op zijn begrafenis. En op veel openbare gebouwen in Praag prijkten bij zijn foto de woorden: Bedankt.
Je bent naar Praag gegaan teneinde om Havel te rouwen en zei bij terugkomst dat een stuk van je leven nu afgesloten is. Kan je dat toelichten?
Het is niet makkelijk om een stuk van je leven in enkele zinnen te persen, maar goed… Nadat de Praagse Lente in de kiem gesmoord werd en het regiem (de censuur) steeds strakker, heb ik mijn best gedaan om dichters die niet mochten publiceren te vertalen en in Nederland enige bekendheid te geven. Ik zat hier, mijn wortels waren daar. Dat is pijnlijk.
Tijdens de Fluwelen revolutie eind 1989, toen ik eindelijk naar mijn land terug kon, heb ik werkelijk aan de lopende band radioreportages gemaakt en krantenartikelen geschreven. Toen leerde ik niet alleen Havel, maar veel dissidentschrijvers persoonlijk kennen; ik was bij de heroprichting van de Tsjechoslowaakse PEN, maakte een reportage direct na de beëdiging van Havel als president op 29 december 1989. Enzovoorts, enzovoorts.
Een kleine anekdote: Een jaar later waren Havel en zijn vrouw Olga officieel op bezoek in Nederland. Ik mocht bij de receptie zijn na de balletvoorstelling van Jiří Kylián, in aanwezigheid van de Koninklijke familie. Obers liepen rond met dienbladen vol glazen champagne. Olga haalde uit haar tasje een uitvouwbaar asbakje, ze waren beiden kettingrokers, en fluisterde in mijn oor: Jana, kunnen we misschien ook een biertje krijgen?
Dat stuk van mijn leven is nu afgesloten.
Is er een tekstfragment van Havel dat je hier graag zou laten plaatsen?
Een fragment uit zijn speech in 1986 bij het aanvaarden van de Erasmusprijs – gezien de politieke situatie in zijn land kon hij toen bij de uitreiking in Rotterdam niet persoonlijk aanwezig zijn – vind ik heel typerend. (De tekst heb ik destijds vertaald):
‘Erasmus schreef een opmerkelijk boek: De lof der zotheid. Het zal u wel duidelijk zijn dat ik hier in de allereerste plaats pleit voor zotheid. Zotheid in de positieve zin van het woord. Laten we proberen de moed op te brengen voor die zotheid en in alle ernst de verandering eisen van het schijnbaar onveranderlijke! Trouwens, bekroont u hier vandaag eigenlijk niet een zot?’
