Klassieker 153: Leo Vroman – Vrede

door Wilma van den Akker

Vrede
Dit overbekende gedicht publiceerde Leo Vroman voor het eerst in 1954, in een aflevering van De Gids, negen jaar na de Tweede Wereldoorlog. Het is ook bekend dat de dichter in de oorlog naar Nederlands-Indië vluchtte en daar werd geïnterneerd in verscheidene Japanse kampen. Het gedicht ‘Vrede’ moet wel over die oorlog gaan. Het oorlogsgeweld is in zijn dromen, in zijn huis en in zijn relatie gedrongen. Zijn plotselinge vertrek met een taxi, is dat het gevolg van een knallende ruzie, of verwoordt de dichter hier zijn vlucht uit Nederland? In ieder geval scheidde hij met een scheurend geluid van zijn lief. Op dat moment ‘ketste keisteen in haar lenden’. Later dromen beiden dat de oorlog terugkeert ‘op vilten voeten’. Het lijkt of zij elkaars gillen in die dromen kunnen horen.

De tweede strofe begint met een vreemde verandering in de werkwoordstijd: ‘Sinds ik mij zo onverwacht / in een taxi had gestort / dat ik in de nacht een gat / naliet dat steeds groter wordt, /’. Het zou flauw zijn om hier te spreken van rijmdwang. Het gat groeit nog steeds en dat is in deze context heel aannemelijk. Intrigerend is het gebruik van ‘droogte’ in dezelfde strofe. Bij het plotselinge afscheid ‘bloost zijn zachtbetraande schat droogte van ellende’. Betekent dit dat zij zoveel huilt dat ze er droog van wordt? Of valt het wenen juist moeilijk en wordt ze er rood van? Ook de ‘ik’ is ‘te dicht en droog van vel’. De kreukels die hij knijpt, doen denken aan het vel van een oude man. Droogte kan hier ook slaan op het gemis van lichamelijke liefde. Na de overhaaste vlucht knarst en vloekt hij, ontdaan van liefde ‘een stinkend wonder / van onthoofde wulpsigheden /’ Eerst wordt woede geuit om het gemis van liefde, om ‘vrede, godverdomme, vrede’. Het verdriet, het wenen komt later, als de oorlog is verdwenen.

Overdrijving
Zo betrekkelijk kort na de oorlog helpt er geen duif van honderd pond aan, met een hele olijfboom in zijn klauwen. Met deze overdrijving van de vredesduif met olijftak geeft de dichter aan, dat het onbegonnen werk is. Al wordt hem honderd keer verteld dat de oorlog voorbij is, hij blijft wenen. De gruwelijke herinneringen blijven zich opstapelen als ‘een toren van vuil / lang vergeten keldermodder’.

Voor het grootste deel heeft het gedicht een prettig ritme, met gekruist rijm, dat afwisselend mannelijk en vrouwelijk is. Op twee punten wijkt Vroman hiervan af: aan het begin van de tweede strofe staat het woord ‘onverwacht’ zonder rijmpartner en verderop, halverwege de vierde strofe, wordt het rijmpatroon onderbroken vanaf ‘nadat eensklaps,…’ en wordt pas weer opgepikt in de laatste vierregelige strofe. ‘Onverwacht’ en ‘eensklaps’ zijn woorden die betekenis geven aan het onderbreken van rustige patronen. Hier worden in beide gevallen schokkende gebeurtenissen ingeleid: ‘Onverwacht’ kondigt de vlucht, scheiding en steeds groter wordende leegte aan, ‘eensklaps’ doet de oorlogsherinneringen weer opduiken. Het vreselijkst vindt de dichter ‘de eeuw dat niets geschiedt’. Dit gezegd hebbende beschrijft hij nog eens hoe erg de oorlog was: bloed, vuur, delen van ‘dode doch aardige mensen’. Dan noemt hij weer ‘de eeuwige stilte’ en tenslotte een verbaasd kind dat gewurgd wordt en zijn armpjes opheft. Is dat een gebaar van wanhoop? Of het verlangen om opgetild te worden? De conclusie blijft hetzelfde: ‘/ alle malen zal ik wenen. // ‘

En dan, in 2011, komt de bundel Daar uit. Vroman is inmiddels ver in de negentig en zijn gedichten gaan nu vaak over sterven en afscheid nemen. In Daar staat ook ‘De kleinste vrede’: