Hans Groenewegen – blijven & verreizen. gedichten 17/10 t/m 24/8

Er is geen tijd meer om vertrouwen te laten groeien

door Johan Reijmerink

Op 10 juni 2013 overleed de dichter en essayist Hans Groenewegen. Zijn laatste bundel blijven & verreizen waaraan ook een groot aantal collega’s met hun comments op zijn teksten heeft meegewerkt – te vinden op een bijgeleverde cd-rom -, is een week na zijn overlijden postuum verschenen. Een veelzijdige, indrukwekkende bundel van een taalvirtuoze dichter met – zoals Groenewegen dat zelf ergens noemt – veel ‘associatiehiërarchieringen’. Hij gaat op zoek naar de sleutelwoorden om de ‘vijandige schim’ te schaduwen uit het bos van Dante die ‘de tijd […] [heeft] willen breken’, om de pijn van het lichaam als die van het eigen lichaam te gaan (h)erkennen.

In korte en wat langere notitieachtige prozapoëtische fragmenten, vaak met een sterk aforistische zeggingskracht, lezen we een klein jaar 17/10 tot en met 24/8 met tijdsaanduiding mee met een dichter die zich in een ‘droefgeestig bos’ weet gesleept. Hij worstelt met het fenomeen van het blijven én het onomkeerbaar op weg zijn, het reizen naar een ongewenst doel: ‘reizigers in de richting van aangeraden door te reizen//’. De reiziger heeft het toenemende besef de macht over zichzelf te verliezen:

Hij ondergaat ‘onveranderbaar veranderingen’/. Er vloeien ‘tranen onder schemer in het innerlijk/’. De nadrukkelijke wijze waarop hij de hele bundel door stilstaat bij het waarnemen, gewaarworden en herinneren van ogenschijnlijk alledaagse voorwerpen, situaties, uitspraken, overwegingen, stemmingen en verschijnselen, duidt op een vasthouden aan wat er is. Dat alles moet blijven:

Daarnaast is er de voortdurende ervaring van het bewegen ondanks jezelf, tegen je gemoed in, het reizen, het verder reizen, het vér weg reizen bij jezelf vandaan, het vertrekken en het niet meer kunnen stilstaan, terugkeren en uiteindelijk het wég reizen, het zelfverlies, het verdwijnen achter de einder: ‘als afscheid bestond, zou ik dan niet zijn gegaan?/’. We lezen in deze bundel zijn overwegingen en gevoelens van ongeloof, twijfel en onzekerheid op het laatste traject van zijn levensreis. De metaforen van het donkere schimmenrijk, het bewegende water, het waaien van de wind en het reizen per trein keren veelvuldig terug in deze opmerkelijke bundel.
In een werveling van invallende beelden baant hij zich een weg naar het licht. Daarin zoekt hij in de taal en de werkelijkheid houvast onder de wankele omstandigheden waarin zijn lichaam en geest zich bevinden:

Wind, zee, strand, vloed en eb, aan de randen van het land beweegt zich de geest van de ik van deze dichter. Neergeslagen en opgelicht door de langs stromende windvlagen.
De bundel laat zich moeilijk omvatten, hoewel Groenewegen de expliciete uitspraak doet dat:

De bundel zit vol losse einden, onafheden, vooral vol onbegrepenheid. Toch spreekt deze poëzie direct tot het hart, hoewel ze een rebus lijkt waarvoor geen oplossing te vinden is. Als poëzie al ooit het predicaat heeft gehad aanspraak te maken op het onuitsprekelijke, dan is dat in deze bundel bij uitstek het geval. En toch is de aforistische scherpte van Groenewegen magistraal, vol paradoxen, zijnde hét stijlmiddel om de vergankelijkheid te lijf te gaan:

De ik levert een onophoudelijk gevecht met de taal, met zijn lichaam en geest: ‘is mijn vloer goed genoeg gelegd of zo sleets/ dat die mijn tijd niet meer redden zal//’. Zijn denken, voelen, gewaarworden, intuïtie worden naar hun uiterste mate van functioneren gedreven. Alle poriën van zijn lichaam en geest staan open voor impressies: ‘in kort kennend tasten/’. Onder normale omstandigheden gaat een mens aan die overgeconcentreerde momenten van zien voorbij: ‘elke dag schenkt de wereld jou jezelf anders in, die levensbol een instabiel glas//’. Ondertussen gaat het werk gewoon door: lezingen, optredens, uitvoeringen in het land.
Als rode draad door de bundel heen vlecht de ik fragmentarisch elementen van het afmattend ziekteproces dat onherroepelijk zal leiden tot de dood. Het afscheid dat daarmee gepaard gaat, van je geliefden, jezelf, je taal, het leven, laat zijn sporen na:

Aanvankelijk is er bij de ik het ongeloof over wat er zich aan hem aan het voltrekken is. Hij zet wat er in zijn lichaam zich afspeelt, buiten zichzelf:

Hij gaat met onzekerheid het traject in van de medische onderzoeken:

Het onvoorstelbare tracht hij zich voor te stellen. Dat maakt de bundel enerzijds zo dramatisch, heftig en authentiek, maar geeft er anderzijds door die taalvirtuositeit ook een lichtheid aan, een groei naar overgave met een ondertoon van ironie. Op weg naar de oneindigheid: ‘linnen lucht rozenpoort hortensiawolk afwezige grond innerlijke afgrond//’. De ik blijft in de storm die hem belaagt, tot het einde toe nog overeind.
Groenewegen is inmiddels de grens over, verdwenen achter de horizon waarnaar hij zo vaak gekeken heeft en waaraan hij in zijn poëzie voorbij wilde komen. Nu hij er aan voorbij is, laat hij een leegte achter bij de grensgangers, die het proces dat hij in zijn bundel uiteenzet, nog met zichzelf moeten aangaan. Hij stelt zich zelfs voor dat zijn geliefde hem via live streaming – op welke plaats hij zich ook bevindt – zou moeten kunnen bereiken:

De commentaren van de collega-dichters vormen op zich na de tekst van 3/8 een interessante bundel binnen de bundel. De omvang van deze bespreking laat het echter niet toe om na te gaan in hoeverre en op welke wijze zij niet alleen reageren op de teksten van Groenewegen, maar ook zicht geven op hun eigen verhouding tot het onvermijdelijke einde. Het zijn reacties op deelaspecten van het proces naar overgave.
Ik realiseerde me al lezend dat we hier te maken met een dichter die het licht uit zijn leven langzaam ziet verdwijnen en een strijd tegen de vallende duisternis aangaat:

Nu hij zich in het volle licht van zijn nieuwe bestaan bevindt, is hij bevrijd van alle onzekerheid, tegenstrijdige gevoelens en machteloosheid. Hij weet zich nu gebundeld en opgenomen in het kosmische krachtenveld waar hij reeds in zijn dichterlijk verlangen op uit was. Nu beschikt hij over het inzicht dat hem zijn leven lang heeft ontbroken. Hij is ontsnapt aan de ‘valsheid in geschrifte, een woordspel’ waaraan de dichters zich levenslang schuldig maken. Hij kan nu zich laten ‘overkomen wat […][hij] wil[…],/ waarvan […][hij] daarvoor nooit hebt geweten/’. Het moment van de grote, echte ‘verbeelding’ is nu aangebroken, iets ‘waarvan u zult zeggen/ het altijd al te hebben gewild:/’.

De dichter vraagt zich af of hij soms ‘te veel van zijn ziekte of van mijzelf’ laat zien. Ik denk het niet. Hij biedt ons een goed beeld van wat een taalvaardig mens aangevreten door de dood als dichter doormaakt. Hoe de taal hem een wapen in handen geeft zich niet alleen te uiten over zijn aangetaste en bedreigde leven, maar ook de ruimte biedt om de vrijheid te vinden buiten de taal om, zich te verlossen uit het beperkend kader van ons denken en voelen. Ik vind dat alles heel invoelend uitgedrukt in een muzikaal tekst met een betekenisvolle typografie:

In dit beelddicht vindt de overgave aan de zee, het verzeeën in een vervluchtigend beeld van ‘duizend schuimogen’ plaats. Het alziend oog van de alomtegenwoordige en de op vergankelijkheid wijzende ijdelheid van de bellenblazende putto lijken zich hier te verenigen. Gaandeweg vloeit de ik samen met het proces waar hij zich aan moest onderwerpen.

Voor Groenewegen was lezen, dichten en essayeren de volheid en liefde van zijn leven. In zijn procesbeschrijving gaat het niet enkel om de overgave van zijn lichaam en geest aan het alomtegenwoordige, maar ook om het schrijverschap dat toevloeit naar al wat geschreven is. Hij schrijft blind de letters die hij voor zich ziet: ‘sinds oudsher gekerfde letters, waarheen en hoe ik ook mijn zinnen richt, ze eindigen steeds elders en anders, wat ik nieuw wilde schrijven vervloeit met opnieuw schrijven van wat al geschreven is//’.
De tijd was te kort om nog vertrouwen te laten groeien met het onoverkomelijke. Maar toch is blijven voor hem het vooruitzicht. Naar ik hoop houden de woorden van Groenewegen ons nog lange tijd wakker. Deze bundel is een ingenieus taalmonument van ‘leeg worden is totale vervulling//’, gemaakt door een dichter die zich daadwerkelijk heeft losgezongen uit deze werkelijkheid. Negen maal lezen dus als eerbetoon aan deze dichter die ons is voorgegaan!!!

****
Van Hans Groenewegen verschenen onder meer de dichtbundels Grondzee (2000), Lichaamswater (2002), En gingen uit sterven (2005), Zuurstofschuld (2008) en Van alle angst ontdaan (2011); alsmede de essaybundels Schuimen langs de vloedlijn (2000), Overvloed (2005), Het handschrift van Lucebert (2009) en Met schrijven zin verzamelen (2012).