H.C. ten Berge – Cantus Firmus

Hoe het is om nu te leven

door Joop Leibbrand

Meer dan twintig jaar terug verzamelde H.C. ten Berge in Materia prima (Meulenhoff,1993) de tien bundels die vanaf zijn debuut Poolsneeuw (Polak & Van Gennep,1964) tot op dat moment van hem verschenen waren. Omdat hij dit jaar niet alleen zijn 75e verjaardag maar ook vijftig jaar schrijverschap viert, gunde zijn huidige uitgever Atlas/Contact (Ten Berge wisselt nogal eens, hij publiceerde ook bij De Bezige Bij) hem met Cantus Firmus een mooie uitgave van de bundels van na 1993, inclusief het volledig nieuwe Kerven, kastijdingen.

Het dichterschap van Ten Berge heeft voor mij altijd iets imponerends, om niet te zeggen epaterends gehad. Neem alleen al de ‘moeilijke’ titels van de twee verzamelbundels. ‘Materia prima’ is zowel een term uit de filosofie: ‘oerstof’, de ultieme substantie waaruit, waarin, en waardoor alles bestaat, als een begrip uit de alchemie: de aanduiding voor een van stof gezuiverde materie die het potentieel heeft te transmuteren tot bijvoorbeeld goud. Lees er de werkzaamheid van de dichter in, met zijn enige grondstof, de taal.
‘Cantus firmus’ (‘vaste zang’) is in de oude muziek de aanduiding voor de partij die het melodische motief aanhoudt, dat door andere stemmen wordt omspeeld. Ook hierin onderkennen we de dichter, die wil vasthouden aan het eigen lied, de eigen zang.

Dat is wat Ten Berge altijd heeft gedaan, waarbij echter het paradoxale is, dat er – misschien op Paul Claes na – geen dichter te vinden is die zoveel invloeden heeft verwerkt en zo vaak teksten van anderen in het eigen werk heeft geïntegreerd als juist Ten Berge, die als een literaire omnivoor als vanzelfsprekend een groot deel van de wereldliteratuur incorporeert.
Dat internationale aspect heeft van het begin af aan een belangrijke rol gespeeld. Je hoeft Op een mat van gele veren, een keuze uit zijn poëzievertalingen 1968-2003 (deels eerder in zijn eigen bundels opgenomen), er maar op na te slaan om onder de indruk te raken van zijn veelzijdige belangstelling en vooral ook van zijn eruditie.
Ten Berge lezen is in contact komen met de poëzie van de Azteken, met Inuitdichters, Aboriginals, de Grieks-Romeinse mythologie, Johannes van het Kruis, de vagantenliteratuur, de Japanse Nō-spelen, Bashō, maar ook met Ezra Pound, Breyten Breytenbach, Xavier Villaurrutia, Hilda Doolittle, Mark Strand, Ted Hughes, Gunnar Ekelöf en vele, vele anderen. En op onverwachte momenten valt zomaar een middeleeuws citaat van Hadewijch of Anna Bijns.

‘Men kan zich afvragen wat iemand ertoe brengt een leven lang gedichten van buitenlandse collega’s uit heden en verleden in een andere taal over te brengen’, vraagt Ten Berge zich in de inleiding bij Op een mat van gele veren af. ‘Een drijfveer van algemene aard is de overtuiging dat het […] nog altijd de moeite waard is de cultuur te verdedigen en, waar mogelijk, uit te dragen, zelfs al is de reikwijdte daarvan beperkt’, luidt zijn antwoord, en hij voegt eraan toe: ‘Men doet wat men kan.’ ‘Maar wat niet minder telt’, vervolgt hij, ‘is de verwachting op onvoorziene ogenblikken door de poëzie van anderen verrast en gevoed te worden.’

‘Liefde en poëzie/ worden[…] met lippen beleden’, schreef hij in ‘Over de tong IV’ (Va-banque, 1977) en in ‘Terug in Roulettenburg II’: ‘Er zijn altijd plaatsen/ waar men geweest is/ voor men er kwam.’ (id.) Dat laatste is dus zowel letterlijk als figuurlijk te nemen.

Het levert voor wat betreft zijn eigen werk eigenzinnige poëzie op, waarin Ten Berge zich even vaak een epicus toont als een lyricus. In de stroom van zijn gedichten heeft hij iets van een orator, die met zijn taalbouwsels andere landschappen, andere werelden, andere culturen en andere tijden verbindt, nochtans zonder aan de eigen tijd voorbij te gaan, want van wereldvreemdheid kan Ten Berge geen moment verdacht worden, al is er wel een dimensie in Ten Berge’s dichterschap die ver voorbij gaat aan het gewone dagelijkse bestaan, of zoiets als huiselijk leven. Wat dat betreft is het: weg van hier!
Wellicht is ontheemding zelfs het kernthema in deze poëzie, zeker waar zij zich richt op de mythische wereld, het rituele en sacrale, dood en vruchtbaarheid.

Niettegenstaande de steeds hoge inzet isTen Berge zeker ook een bescheiden dichter. In ‘Maker & model I’ (De witte sjamaan, 1973) schreef hij: ‘Het gedicht een zo leeg/ mogelijk beeld van de maker/ dat daarin samenvalt met zijn model.’ In ‘Vogel II’ (id.) stelde hij vast: ‘Ik schraap schrale/ taalexcrementen.’ en in ‘Vertraagde missive’ (Overgangsriten, 1992) is de dichter ‘de bewogen woordluis’, die zich eerder (‘Gedicht voor X.V.’, Liederen van angst & vertwijfeling, 1988) afvroeg ‘[…]of de dood een compagnon is voor het leven/ die ons pas ontvalt/ zodra we sprekend op hem lijken.’ ‘Poëzie verzet de zinnen’, schrijft hij in Oesters & gestoofde pot (2001), maar hij weet dat ‘Wat poëzie vermag blijft ook/ duister op klaarlichte dag.’En in ‘In de Piazzolastraat’ (Het vertrapte mysterie, 2004) benadrukt hij nog eens ‘Dat je begint, telkens/ weer, terwijl je er zelf niet toe doet.’

Regelmatig blijkt Ten Berge ook een licht vileine kant te hebben, niet verwonderlijk natuurlijk voor iemand die in staat is de eigen cultuur van afstand te bezien. Met sardonische spot brengt hij bijvoorbeeld ‘Een saluut aan het genootschap vrienden van het Hollandse realisme’ (De witte sjamaan) en heeft hij het in ‘De Lusitaanse variant I’ (Va-banque,1977) over ‘stramme heren die beverig/ en blauw/ het verleden een zekere toekomst voorspellen.’ In ‘Een winterlied aan Midnight Pass (Hollandse sermoenen, 2005) maakt hij deze dodelijke opmerking over een zwaarlijvige Amerikaanse: ‘Geen verlichte gedachte heeft ooit de mesterij van haar lichaam verlaten.’

Ten Berge is altijd onafhankelijk, of beter autonoom geweest, maar met het klimmen der jaren lijkt hij daarbij ook vrijer te worden en daardoor beslist ook toegankelijker. ‘Wees vrij en onbezwaard,/ laat de geest maar onbekommerd waaien -‘ hield hij zichzelf in ‘Opgeruimd sermoen’ al voor, en getuige de jongste bundel Kerven, kastijdingen (2014) – (nog) niet zelfstandig uitgegeven, maar dus wel integraal in Cantus Firmus opgenomen – brengt hij dat meer dan ooit in praktijk. Het resultaat is een bundel die in elk van de vijf afdelingen opnieuw verrast.
‘Een zweem’ bevat tien gedichten die cirkelen rond de thema’s dood en vergankelijkheid. Mooie, heldere gedichten, waaronder (‘De wind loopt om, hij gaat’) een fraai In memoriam voor Kees Fens.
Het slotgedicht van de afdeling bevalt me zeer: