Sappho van Lesbos – Eros ontwortelt mijn hart

De gefragmenteerde muze

door Levity Peters

Dichters betitelde hij als leugenaars, Plato. Des te verwonderlijker is het dat hij Sappho van Lesbos uitriep tot tiende muze. Had het te maken met het feit dat zij de eerste vrouw was die haar persoonlijke gevoelens in verzen uitdrukte? Als Plato haar niet bewonderd had, de filosoof die zoveel invloed heeft uitgeoefend op het christelijke denken, zou iemand hier in het westen zich dan om de fragmenten van het werk van deze dichteres bekommerd hebben? Tot januari 2014 was slechts één compleet gedicht van haar overgeleverd.
De toen ontdekte kopie is uit de derde eeuw na Christus. Wanneer je beseft dat Sappho in de zevende eeuw voor Christus leefde, dan is duidelijk hoeveel invloed zij gehad moet hebben op de ontwikkeling van de poëzie.
Iets dat bewonderd wordt, vraagt om navolging, nabootsing. Het antwoord op de bovengestelde vraag luidt dus: ja. Wat er resteert van haar oeuvre is blijkbaar bijzonder genoeg.

Het werk van elke vernieuwende dichter wordt door navolgers tot cliché gedegradeerd. En nieuwigheden zijn al helemaal snel achterhaald. Ik herinner mij dat Michaël Zeeman gewaardeerd werd als eerste die een computer in zijn poëzie had genoemd, een Commodore. Ik bedoel maar –
Zo zal er ook veel van de belevingswereld van Sappho niet meer invoelbaar zijn; bijvoorbeeld dat de Griekse godenwereld als realiteit werd ervaren.

Het zicht op de Griekse wereld is met name danig vertroebeld door de visie van 19e-eeuwse kunstenaars. De bloemenkransen waar Sappho wel over dichtte, doken op in De zangen van Bilitis van de Franse dichter/pornograaf Pierre Louys (1870 – 1925), die daarmee niet alleen J.C. van Schagen (1891 – 1985) inspireerde, maar ook de soft focus-fotograaf David Hamilton, en waarschijnlijk nog vele andere hedendaagse kunstenaars die de combinatie van onschuld en seksualiteit zochten. Het feit dat zoveel van het leven van Sappho onachterhaalbaar is, maakt het mogelijk om er onze fantasieën op los te laten. Wellicht is dat heden ten dage een deel van haar aantrekkingskracht, want van veel van de overgeleverde fragmenten gaat je hart niet direct harder kloppen:

Doet dit niet aan tegeltjeswijsheid denken? Rijkdom is probleemloos te vervangen door bv kennis. Nog één voor de liefhebber van Grieks Blauw:

Het kan erger. Onder deze ‘onovertroffen gedichten van de beroemdste dichteres uit de oudheid’ bevinden zich fragmenten die absoluut niets van haar genie verraden, en waarvan je je kunt afvragen hoe die met zekerheid aan Sappho toegeschreven zijn:

Gevonden tussen de papyrussnippers waar bijvoorbeeld ook dit prachtige fragment lag ondergedoken?

Dat is één van de strofen die ik kan blijven lezen. Hij heeft het magische dat door alle ‘echte’ poëzie opgeroepen wordt. In veertien woorden onthult zij hoe beantwoorde liefde kan worden ervaren. Je zou je wel blijvend willen wentelen in de warme streling die zij oproept. Het is zo compleet: binnen en buitenwereld vallen samen. Voor mij is dit grote poëzie. Universele poëzie voor alle tijden. Het is niet voor niets dat juist dit fragment vaak wordt aangehaald als voorbeeld van haar dichterschap.

Het fragmentarische van haar werk maakt het modern. Wij hebben allang aanvaard dat het afgeronde, het complete, het volmaakte dat de poëzie heel lang getracht heeft voor te stellen, een illusie is. De romantiek die door sommige fragmenten wordt opgeroepen bestaat bij de gratie van het ontbrekende, en wordt daardoor mede door ons, twintigste eeuwers, als af, als compleet ervaren. Het gedicht dat een wereld daarbuiten opent voor de verbeelding.

Soms komt haar poëzie dicht in de buurt van die van Rabindranath Tagore (1861 – 1941) die in 1913 de Nobelprijs ontving, maar nu nog slechts door new-agers wordt gelezen:

Het grote verschil is natuurlijk dat we van Tagore een afgerond gedichtje
lezen, waar het bij Sappho slechts een fragment is, dat zo op zichzelf kan staan, dat we bijna blij mogen zijn dat de rest ontbreekt:

Het is een soort poëzie die in haar erkenning van pijnlijke ervaringen, je geruststelt, troost. Het feit dat iemand het voor je benoemt, een insider dus, verlost je even van het gevoel van eenzaamheid waar misère je in stort:

Alweer een evergreen. Aan deze zes woordjes had zij zelf misschien niet genoeg, maar de afbrekende natuur heeft het voor ons compleet gemaakt.
Misschien zijn de langere gedichten wel te tijd- en plaatsgebonden voor ons, zijn we niet goed in staat of slechts moeizaam om er onze gevoelens op te kunnen projecteren:

Het ‘Hymenaion’, waarmee Hymenaios de Griekse huwelijksgod wordt aangeroepen, is in dit bruiloftslied verbonden met ‘hymen’ het maagdenvlies. Opmerkelijker vond ik de violette borsten van de bruid. Eerlijk gezegd zag ik ze direct voor mij, glanzende.
En de lesbische liefde? Oké, een langer gedicht dat niet alleen romantisch, maar ook nog licht, humoristisch en triest is. (Tussen haakjes: geen idee wat Chiose is):

Komt zij niet heel dichtbij onze gevoelens, die Sappho?
Willen we niet allemaal een onvergetelijke indruk op onze geliefden achterlaten? De belangrijkste persoon zijn voor wie voor ons de belangrijkste is? Dan is het feit dat anderen je werk bewonderen maar een bittere troost:

***
Eros ontwortelt mijn hart is de volledig herziene vijfde druk van een vertaling door Aart Wildeboer en Pierre Suasso de Lima de Prado waarvan de eerste druk verscheen in 1985. In dat jaar verscheen onder de titel Liederen van Lesbos ook een vertaling door Paul Claes (herdrukt in 2006).