Brigitte Spiegeler – Krijgskunst

Laat het laboratoriumwerk maar zitten

door Hans Puper

Krijgskunst is het debuut van Brigitte Spiegeler (1971). Naast dichter is zij beeldend kunstenaar en advocaat. Ik kende haar niet: op een gedicht in Nynade na, had zij nog niet gepubliceerd.

Helaas heeft zij buiten haar schuld een valse start gemaakt, omdat haar uitgever op een zeer opvallende plaats een enorme spelfout heeft laten staan, namelijk aan het eind van de laatste zin van de flaptekst. Heel pijnlijk, want de meeste aspirant-kopers lezen die al in de boekhandel. De zin luidt: ‘Een zwak voor omwegen brengt ons dichter bij de waarheid, zo vaak door taal verhult’. Ook inhoudelijk is dat onzorgvuldig. Moeten de lezers een zwak voor omwegen hebben? De tekst gaat echter over de inhoud van de bundel, over Spiegelers werkwijze en over het effect daarvan. Daarom zou er moeten staan: ‘Haar zwak voor omwegen … ‘. En bij de inhoud heb ik ook mijn vraagtekens: wat is ‘de waarheid’? Alleen godsdienstfanaten en Kim Jong-un hebben daar een antwoord op.

De bundel heeft zeven afdelingen, die zonder uitzondering met strijd hebben te maken. Drie voorbeelden: ‘Slag leveren’, ‘Een compagnie intact houden’ en ‘In honderd veldslagen niet in gevaar zijn.’ Veel gedichten zijn in deze context poëticaal te lezen: het gaat om de verovering van goede poëzie. Hoe gaat haar die strijd af? Om daarvan een idee te geven, ga ik in op het gedicht ‘Slag leveren’.

Dit gedicht zou kunnen gaan over een moeizaam schrijfproces: taal is weerbarstig, de vorm moet je veroveren. De eerste twee regels bevatten een mooie paradox: er is een dichter (m/v) aan het werk die zowel stilzit als reist in zijn geest. Het gevecht kan op drie manieren worden gevoerd en gek genoeg kiest hij voor verzuipen, want regel 1 en 2 vormen optie A (blijven en tegelijkertijd vertrekken) en de keuze ‘pompen of verzuipen’ de opties B en C.
Of moet je lezen: ‘Blijven waar je bent’ (A) ‘en vertrekken’ (B) en ‘pompen of verzuipen’ (C)? ‘Pompen of verzuipen’ zou dan de slag verbeelden die geleverd moet worden. In deze interpretatie gaat de paradox echter verloren en dat is jammer.

Hoe het ook zij: de slag wordt verloren. De dichter moet hoog reiken om zijn doel te bereiken, maar dat lukt niet. De woorden zijn machteloos, de dichter zit in een ‘echoput’ en weet niet hoe hij verder moet, omdat de toekomst onzichtbaar is: ‘Geen herinnering hierbij // Voor de antieke Grieken / ligt de toekomst achter hen.’ Zij zaten met hun rug naar de toekomst; het verleden lag voor hen.

Ik blijf zitten met het woord ‘grieven’. Er is echter een tweede interpretatie mogelijk, want ‘grieven’ is onder andere een juridische term: het aanvoeren van een bezwaar in hoger beroep. De slag zou zich daarom ook in de rechtszaal kunnen afspelen. Dat is aannemelijk, want niet alleen de dichter Spiegeler hanteert taal als wapen, maar ook de advocaat. De regels ‘Blijven waar je bent / en vertrekken’ passen ook hier: je blijft in de rechtszaal als je start met je betoog.

Een gelaagd gedicht, maar is het daarmee ook een goed gedicht? Nee. Dat komt met name door de onhandige opeenvolging van de beelden ‘Springen op de trampoline’ en ‘Hoe kom ik uit deze echoput?’ Een welwillende lezer snapt dat de ‘ik’ hoog moet springen om te slagen, maar helaas in een echoput zit. Een minder welwillende lezer zal zich boosaardig afvragen of er een trampoline onderin de echoput staat en zo ja, hoe je dan in godsnaam kunt pompen om niet te verzuipen.

Ook de tegenwoordige tijd in de laatste regel is storend. Die past hier niet, net zo min als in de zin: ‘Voor mijn overleden grootmoeder ligt de toekomst achter haar.’ En ‘antieke Grieken’ in plaats van ‘oude Grieken’ omwille van het binnenrijm: ook niet geslaagd.

Spiegeler is echter wel in staat om goede gedichten te schrijven. Een ander poëticaal gedicht, ‘Voorbereiding’, rammelt weliswaar ook een beetje, maar daarin schrijft ze wel de volgende humoristische regels:

In haar eerste gedicht, ‘Zeker het bestaat’, schrijft ze: ‘Goed ter tale / heb je niet in de hand / zelftwijfel ook niet / Bovendien moet het nog / wat liggen uitzweten.’

Dat gedichten in alle opzichten moeten ‘uitzweten’ is bekend. Bloem was een enkele keer pas na twee jaar tevreden over een gedicht. Maar de overtuiging dat taalvaardigheid niet in de hand te houden is, moet een krijgskundig dichter natuurlijk van zich af laten glijden. Hij heeft hoogstens een pauze nodig. Taalkundig discutabele dichtregels als de volgende kan hij dan vermijden: ‘De essentiële voorbereiding / voor een opbouwende missie’, ‘De geschiedenis van de tijd / hoever / gaat dat terug?’ en ‘De molenwieken zijn hun ballet / gestaakt’.

Hoe zij zelftwijfel kan overwinnen, laat Spiegeler zien in ‘Opengebarsten vruchten’. Het tweede motto van de bundel, een aforisme van Karl Kraus, past hierbij: ‘Phantasie had ein Recht, im Schatten des Baumes zu schwelgen, aus dem sie einen Wald macht.’

Ik vind dat ze in haar geval gelijk heeft. Schrijf eenvoudige, ‘lekkere’ gedichten – de milde zelfspot bevalt me. Zulke gedichten zijn niet slecht: eenvoud is iets heel anders dan simpelheid. Ik prefereer dit gedicht boven bijvoorbeeld ‘Bellen met de zee’, dat ik gewild interessant vind:

Ik hoop dat het labaratoriumwerk voortaan achterwege blijft. Spiegelers poëzie zal daar baat bij hebben.

***
Inmiddels liet de uitgever weten de bundel vanwege ‘de blunder’ te laten herdrukken.