Adeldom verplicht
door Peter J.R. Vermaat
Vertalen is een vak apart, poëzie vertalen is koorddansen zonder vangnet. Het siert Tsead Bruinja dat hij zijn Nederlandse vertalingen naast de Duitse originelen afdrukt, het siert Thenior dat hij dat heeft toegelaten. Zo geven beiden elkaar de mogelijkheid om de ander te overtreffen en krijgt de lezer netto twee bundels voor de prijs van één.
In de televisiereeks Het geheim van de meester blijkt dat het vaak moeilijker is om een “lukrake” schilder als Karel Appel te imiteren dan een zeventiende-eeuwse meester. Mogelijk geldt hetzelfde voor poëzie en is de vaak achteloos aandoende taal van Thenior een stuk minder achteloos vertaalbaar. Dit geldt zeker voor een aantal passages, waarin Thenior zich van termen uit een Duits dialect bedient en waarvoor Bruinja geen gelijkwaardige Nederlandse evenknie weet te vinden. Ik vind dat jammer: in de vertalingen door Max Schuchart is te zien dat dit principe prima kan werken.
Je zou de champignon kunnen beschouwen als metafoor voor het gedicht: het groeit in het donker op (andermans) afval en moet door de dichter op de juiste plaats worden afgesneden. Wie echter dit soort metaforen in Thenior’s poëzie probeert te vinden, zoekt tevergeefs. Het overgrote deel van de bundel Die Verherrlichung des Champignon / De verheerlijking van de champignon begeeft zich vooral midden in het dagelijks leven, waarbij zowel de natuurlijke omgeving (bijvoorbeeld een tuin, waarvoor Thenior een voorliefde toont) als reclameborden en geluid op straat in verbinding komen met de taal van de dichter.
Een belangrijke omissie is het ontbreken van een verantwoording van de vertaler. Een vertaler maakt immers steeds keuzen, bijvoorbeeld of hij zich richt op het behoud van het rijm of juist van metrum en ritme. Dit wordt zichtbaar in het onderstaande gedicht:
| Schatten in der Maiwüste | Schaduwen in de meiwoestijn |
| De Pappelpappus gleich | Als populierenpluis |
| schwebt durch den Tag er leicht | zweeft hij lichtjes door de dag |
| in abgewetzter Lebensjacke, ungebeugt | in zijn versleten reddingsvest, onbuigzaam |
| und reich, an der Fabrik vorbei, | en rijk, aan de fabriek voorbij |
| in der man Missverständnisse erzeugt. | waarin men misverstanden produceert. |
| Onkelchen, geh noch nicht fort! | Oompje, ga nog niet weg! |
| Gib mir noch Wort! Gib mir noch Welt! | Geef mij nog woord! Geef mij nog wereld! |
| Gib mir noch Geld, damit ich essen | Geef mij nog geld, zodat ik eten |
| kann! Denn ohne uns wär alles | kan! Want zonder ons zou alles |
| nichts, hast du das schon vergessen? | niets zijn, ben je dat al vergeten? |
| Auf Plastikstühlen unterm Sonnenschirm, | Op plastic stoelen onder een colarode |
| dem colaroten, setzt mit sich selbst | parasol, gaat met zichzelf |
| er sicj zu Tisch, Skelett mit Broten | aan tafel, skelet met broodjes |
| singt übern Fluss das Lied vom Meere | zingt over de rivier het lied van de zee |
| und Augen, hinter Sonnenglas, weit offen, | en ogen, achter zonnebril, wijd open, |
| starrn ins Leere. | staren in de leegte. |
[p. 114/115]
Af en toe kiest de vertaler voor het behoud van rijm, maar niet consequent: waar in het origineel viermaal eindrijm en eenmaal verborgen rijm voorkomt, komt daarvan in de vertaling slechts één paar terug. Bovendien gaat het zangerige ritme van het origineel in de vertaling vrijwel geheel verloren. Ook hier gaat het om kiezen: het metrum van “Dem Pappelpappus gleich / schwebt durch den Tag er leicht” kan eenvoudig behouden worden wanneer in de vertaling eveneens inversie wordt toegepast: “Als populierenpluis / zweeft door de dag hij licht”. Een alternatief is het benadrukken van het klankrijm, waarmee je dan de twee eerste regels kunt vertalen met “Als populierenzaadpluis / zweeft hij lichtjes door de dag”.
Ik zou als lezer graag willen weten of de vertaling van Bruinja “achteraf geautoriseerd” is door Thenior of dat er over bepaalde gedichten overlegd of gecorrespondeerd is. Als voorbeeld het titelgedicht:
| Die Verherrlichung des Champignon | De verheerlijking van de champignon |
| Warum wäscht du sie nicht? | Waarom was je ze niet? |
| Kuck sie dir doch an, makellos | Bekijk ze eens goed, onbevlekt, |
| echte Zuchtpilze, fast keimfrei | echte gekweekte, bijna kiemvrij, |
| wahrscheinlich schon robotergeerntet, | waarschijnlijk al robotoogst, |
| aus der Erde zum Verbraucher ohne touch, | untouched van aarde naar consument, |
| denen schneide ich das Bein ab, | waarvan ik de steel afsnijd, |
| dann werden die Hüte in Scheiben geschnitten | daarna gaan de hoedjes in plakken |
| (Wenn ich gemein wäre | (Als ik gemeen zou zijn |
| würde ich ihr die Venus von Willendorf | kreeg ze van mij de Venus van Willendorf |
| zu Weihnachten schenken) | als kerstkado) |
| und kommen in heißes Olivenöl | opgediend in hete olijfolie |
| mit einem Stich Butter, | met een klontje boter, |
| und viel Zwiebel und Knofel. | en veel uien en knoflook. |
| Und die Beine wirfst du weg? | En de steeltjes gooi je weg? |
| Keineswegs. Ich schneide nur | Geen denken aan. Ik snijd alleen |
| die Erde am Stumpf ab, | de aarde van de stomp af, |
| dann werden die Beine halbiert und ebenfalls | dan worden de stelen gehalveerd en ook |
| zu den glasierten Zwiebeln mit Knofel gegeben | bij de geglaceerde uien met knoflook gevoegd |
| und weil es dem Herzen gut tut | en omdat het goed is voor je hart |
| nicht mit Salz sondern nur mit Pfeffer gewürzt | niet met zout maar met peper gekruid |
| frisch aus der Mühle | vers uit de molen |
| dazu eine halbe Dose Schmand | daarbij een half bekertje zure room |
| und einen Teller warmen Bulgurs. | en een bord warme bulgur. |
| Ich mach schon mal den Primitivo auf! | Ik trek de Primitivo alvast open! |
[p. 100/101]
Volgens mij moet je “und kommen in heißes Olivenöl” niet vertalen met “opgediend in hete olijfolie” maar eerder met “gevoegd bij hete olijfolie”, aangezien in die fase het proces van bereiding nog in volle gang is. Voor “Knofel”, de spreektaalvariant van “Knoblauch” is geen Nederlands alternatief. Bij “Kuck”, de stadsaccentvorm van “Guck” zou ik niet kiezen voor het vertalen met “Bekijk ze eens goed”, maar eerder met “Kijk toch es”.
In de vertaling gaan ook aspecten verloren. In de Nederlandse vertaling lijkt de Venus van Willendorf volkomen buiten de context te staan. In het Duitse origineel lees ik echter een duidelijke seksuele connotatie (onder meer “Hüte”, “Beine”, “Stumpf”en “Dose”), die in de Nederlandse vertaling nergens terugkomt.
Het aardigste gedicht uit de bundel vind ik het onderstaande, vanwege de eigenlijk voor de hand liggende, maar toch subtiel verweven klassieke allusie:
| Alt werden mit Penelope Cruz | Oud worden met Penelope Cruz |
| Schau nicht auf die Haut | Kijk niet naar de huid |
| das ist nebensächlich | dat is bijzaak |
| schau auf das Hirn | kijk naar de hersens |
| wenn du kannst | als je kunt |
| natürlich willst du | natuurlijk wil je |
| uralt werden alter Zausel | sokoud worden ouwe bok |
| mit Blick auf siebzehnjärige | met het oog op die zeventienjarige |
| Mädchen aber das Freund | meisjes maar dat vriend |
| ist lächerlich schau mal | is belachelijk kijk nou eens |
| auf Penelope ihre Falten | naar Penelope haar rimpels |
| verstärken ihr Lächeln | verdiepen haar lachje |
| weben das Tuch | weven het doek |
[p. 130/131]
Vertalen kan ook “herdichten” zijn. De vertalingen van Horatius (Piet Schrijvers), Rilke (Peter Verstegen) en Joyce (Henkes & Bindervoet) zijn vrijwel nergens letterlijk woord voor woord van de grondtaal naar het Nederlands overgezet, waarbij klankeffecten of dubbele bodems immers meteen verloren zouden gaan.
Het kostte me bij de eerste lezingen wat moeite om de poëzie van Thenior op waarde te schatten, zo verbonden met de alledaagse werkelijkheid als hij leek. Bij elke nieuwe lezing kwam er echter meer ritme en klank, meer muzikaliteit aan de oppervlakte. Ook ogenschijnlijk simpele teksten bleken diepere lagen in de taal te hebben.
Datzelfde kan ik helaas niet zeggen van het vertaalwerk van Bruinja. Dat blijft steeds vrijwel letterlijk, om niet te zeggen braaf. Waar de vertaler afwijkt van de grondtekst, is dat vrijwel steeds een beperking ervan, nooit een uitbreiding. Dat kan een bewuste keuze zijn, maar die moet dan, ik schreef het al, verantwoord worden.
Van de Dichter des vaderlands mag je op dit terrein meer verwachten. Adeldom verplicht.
____
Ralf Thenior / Tsead Bruinja (vert.)(2018). Die Verherrlichung des Champignon / De verheerlijking van de champignon. Azul Press, 152 blz. € 15,50. ISBN: 9789492401243
