De oogst van ongebondenheid
door Paul Roelofsen
–
–
Vervang eland van Heleen Bosma is in eigen beheer uitgegeven omdat zij zonder enige bemoeienis van anderen de bundel vorm en inhoud wilde geven. Het maakt de bundel bijzonder. Niet in het minst door een inleiding van maar liefst zeventien pagina’s. Heleen beschrijft hierin hoe haar dichtersleven tot nu toe verliep. Zij vertelt over haar eerste gedicht op achtjarige leeftijd, het maken van een straatkrant, de stimulans van een bevlogen docent Nederlands, het voortijdig afbreken van haar studie Nederlandse Taal- en Letterkunde, haar eerste voordracht en de ongezouten kritiek daarop, de bewondering voor Willem Wilmink wiens gastcolleges ze volgde, haar eerste publicaties, het stadsdichterschap van Deventer en later over dat van Overijssel wat leidde tot een ‘wereldreis te voet’ door deze provincie zonder een sou op zak. Het resulteerde in de bundel Oostenwind.
Ook het komische portret van de eland op het voorplat is van de dichter zelf en geeft aan dat zij de vrijheid van het in eigen beheer uitgeven volledig heeft benut. De bundel bestaat, los van de inleiding, uit vier delen en een motto: ‘Ik dacht ik schrijf / een stapel gedichten / zo breed zo diep zo ver / ik komen kan waarin staat / hoe weinig ik op orde heb / zeg maar de inhoudsopgave / van mijn leven dan heb ik eens / in mijn leven alles op orde’.
Een inhoudsopgave maken van een ongeordend leven die dit leven op orde brengt. Een ingenieuze vondst. Het eerste deel van de bundel met de subtitel ‘Als er ik staat’ zitten meer van dit soort tot stijlfiguur verheven ongerijmdheden, die de lezer dwingen te herlezen om daarna nòg te twijfelen over wat er staat en wat er wordt bedoeld.
–
Als er ik staat lees gerust ik
maar dan uzelf
ik had zo graag uw ik neergepend
zou zo graag mijn ik als service
voor de uwe ruilen
maar het is gecompliceerd.
(…)
Als we het nu eens zo doen
u vult naar wens de namen in,
(…)
Dat kan met gemak, er gaat eigenlijk
niks kapot, er komt alleen maar bij.
In Finland vervangen ze dan
de kat voor een eland,
het waterbakje voor duizend meren.
Heerlijk licht en lenig van taal deze absurditeiten, maar na wat langer lezen voor mij toch wat te veel van het goede. Oppervlakkig ook.
In ‘Levenselixer’, het tweede deel van de bundel, staan meerdere prozagedichten waarin de dichter op zoek is naar zichzelf en hoe ver haar engagement met de tragiek in de wereld reikt. Uit ‘Atoom’: ‘Vandaag niet geprobeerd een Boko Haram-meisje te redden. Vandaag een gedicht geschreven en me slap gevoeld.’ En even later: ‘Vandaag geprobeerd mijzelf te zijn. Maar ik wist niet welke versie. (…) Vandaag geprobeerd niks te proberen. Mislukt. Vandaag nog steeds het Boko Haram-meisje niet gered.’ Uiteindelijk komt de dichter tot de onthutsende conclusie dat zij nog geen atoom heeft gered.
Het komt me voor dat Bosma probeert diepgang in haar poëzie te leggen door de buitenwereld erin te betrekken. Zij beschrijft dit open en helder, ook dat zij steeds terugvalt op zichzelf. Voelbaar is dat in het volgende juweeltje:
–
Het Chinese meisje kijkt naar de oevers
van mijn rivier en zegt:
Waar zijn de vissers?
Ze kijkt naar de lucht en zegt:
Waar zijn de vliegers?
Nu zie ik lege oevers en lege lucht
en het hart van Fangfei.
–
*(Fanfei wil zoveel zeggen als het vinden van een doel)
De derde afdeling ‘Ontsnap door kogelgaten’ vind ik inhoudelijk sterker dan de poëzie ervoor, hoewel ook hier de langere gedichten met te veel omhaal van woorden tot stand zijn gekomen, waardoor de sterke fragmenten die ze wel degelijk bevatten worden ondergesneeuwd.
In de volgende strofen uit het eenvoudige ‘Wintertuin’ is dit gelukkig niet het geval.
–
Onbevangenheid is de stilte in een wintertuin
die je oren naar de hemel doen richten,
je hoort de sneeuwvlokken zich losmaken
uit de hogere luchtlagen, hoort het tinkelen
van kristallen, ziet de loodgrijze lucht
als de schaduw van miljarden vlokken.
–
(…)
–
Hoe kort kun je maar onbevangen zijn
als je het wilt zijn, is het al voorbij,
verdampt in het lentelicht.
In het laatste deel ‘Windstil’ lukt het Bosma los te breken uit haar schroom om eens flink uit te pakken; er zit vaart in wat ze schrijft, ze toont haar geestigheid, durft vertederend te zijn en brengt zonder omwegen een boodschap:
–
(…)
–
Zet het in bij alles wat er echt toe doet,
en alles doet ertoe, ik zeg het je, er is niks anders
kweek voor je bijverdiensten kwartels op het Franse platteland
en zorg dat de hond ze niet verorbert voor de kerst,
kerf een scheef hart in een houten luik,
wees het kind van ooit een kind van ooit een kind
sla een arm om elke ademtocht die zich in je graancirkel bevindt.
De bundel, die over het geheel genomen nogal wisselvallig van niveau is, laat met deze laatste gedichten zien dat Heleen Bosma een groot en groeiend talent is.
____
Heleen Bosma (2021). Vervang eland. In eigen beheer, 87 blz. € 21, 95. ISBN 9789082846225
