Waarom is poëzie zo onvatbaar ?
door Marc Bruynseraede
–
–
Hoezo, onvatbaar ? Poëzie is ALTIJD vatbaar voor wie er zijn geest voor open stelt; voor wie er voldoende moeite toe doet. Waarom zou poëzie soms onvatbaar zijn ? Goede poëzie heeft iets orakel-achtigs, iets geheimzinnigs, iets dat boven zichzelf uitstijgt, zoals Johan Reijmerink het zei in het boekje van Meander Wat maakt een gedicht goed ?
Is datgene waarover poëzie wil gaan, überhaupt wel vatbaar in woorden ? Want kan taal ooit de gehele werkelijkheid weergeven ? Mallarmé twijfelde daar, zeer terecht, aan, in de 19de eeuw. En die twijfel houdt stand, tot op de dag van vandaag. Toch is taal bij machte je bij de lurven te vatten en door elkaar te schudden; hoe onvatbaar ook. Hans Puper citeerde T.S. Elliot die zei: ‘Een goed gedicht communiceert, nog vóór het begrepen is’. Dus, woorden hoeven niet alles te willen zeggen. Ze zeggen méér dan wat er staat. Het gedicht is een mysterie. Misschien tracht poëzie te zeggen – met zo weinig mogelijk woorden – wat moet gezegd worden, als alles al gezegd is. Ce qui reste à dire, quand tout a été dit.
Antoon Van den Braembussche, dichter, filosoof en kunsthistoricus, schreef er uitvoerig over in De stilte en het onuitsprekelijke. Hij zegt: ‘’Hoe kan ik spreken en schrijven ‘voorbij de woorden’ ? Hoe kan ik iets zeggen dat onzegbaar is?” De zoektocht naar de diepere, existentiële en spirituele dimensie van het bestaan, uitgedrukt in taal, leidt ontegensprekelijk tot een suggestief-symbolisch taalgebruik. We gaan vergelijkende beelden gebruiken om iets bevattelijk te maken. Het gaat in poëzie vaak om het onzichtbare, ‘de leegte in het hart van de dingen’, zegt Marie-José Mondzain. En met de leegte zitten we in de buurt van het niets. En als er iets onvatbaar is, dan zal het wel het niets zijn, zeker ?
Jozef Eijckmans (1907-1996), die gefascineerd was door het niets, zei het zo:
niets betekent
–
hoongelach daarover van hen die
nooit hebben bestaan
–
dit schrift dat het ontvreemd
of als geluid ging liggen
–
het mag een werkstuk zijn in deze
vorm nog toegestaan
En nog in een ander gedicht:
het wit is
wat het is:
–
men kan er over lopen zonder
pijn te doen
–
zo komt dan het wit onmenselijk
tegen het woord te staan verglijdend
–
stilaan zonder moeite
zonder onderzoek
–
het is de verdwijning van het nooit
geziene voor de verschijning al
–
het is de cirkelgang
van het niets
De vraag is, na de lectuur van dit gedicht: ‘Moet er nog zand zijn ?’. Of, hebben wij wel goed gelezen ? Schrijven is loslaten, is zelfverlies, om plaats te maken voor stilte en het onuitsprekelijke. Vatbaar of onvatbaar is het de rol van het gedicht bij de lezer als een mokerslag of als een siddering aan te komen en met woorden te raken tot in het diepst van de ziel. Want dat is – vatbaar of onvatbaar – de rol van poëzie.
Hoe zou dàt in woorden dienen gevat te worden ? Als VAT 69 ? Of als het verdampte gedeelte uit het vat Schotse whisky, dat bekend staat als het deel der engelen, het ‘Angels’ share’ ? Dat de man, die op sterven ligt en nog een laatste trekje doet, zijn ziel ziet opgaan in de rook van zijn sigaar. Een goede sigaar.
