Rob Luckerhof en Anneruth Wibaut – Als een mokerslag

Indrukwekkend oorlogsdocument

door Janine Jongsma

–

–
Het is vandaag tachtig jaar geleden dat Nederland werd bevrijd door de geallieerden en er op ons grondgebied een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog. Voor mij ligt een bijzondere bundel: Als een mokerslag – over de kampgedichten van Hellema.

Hellema (pseudoniem van Alexander B. van Praag 1921-2005) was in de jaren tachtig van de vorige eeuw een opvallende prozaschrijver van autobiografische oorlogsverhalen. Hij overleefde zes verschillende concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog. Hij debuteerde pas in 1982 op zijn eenenzestigste met Langzame dans als verzoeningsrite. In zijn proza confronteert hij de lezer op indringende wijze met de gruwelijkheden van het kampleven. Hij legt alles bloot en laat ironie achterwege. Zijn schrijven deed een hoop stof opwaaien. Aleid Truijens schreef in 1983 in De Gids een interessante recensie van dit debuut en tegelijkertijd van het vervolg erop: Enige reizen dienden niet ter zake. Zij zegt: ‘Zeer intrigerend worden de verhalen pas wanneer Hellema de wereld die wij allen rondom ons heen kunnen bekijken, beschrijft door de ogen van iemand die ooit een kijkje in de hel heeft mogen nemen. Het is schokkend hoe eenvoudig deze wereld, zo bekeken, in elkaar zit.’ Ze noemt hem: ‘het slachtoffer als ziener in de tijd’.

Rob Luckerhof en Anneruth Wibaut zijn vroege bewonderaars van zijn werk en zij besloten te onderzoeken wat de reden was dat zijn naam en zijn werk in de jaren negentig naar de achtergrond verdwenen. Dit, terwijl Hellema’s proza, essays en zelfs romans trouw werden uitgegeven door Querido. In het Literatuurmuseum van Den Haag vinden ze vier ongeordende dozen van Hellema. Vol met manuscripten, recensies, brieven en ongepubliceerde verhalen.

Maar als ze daarin ook een schat aan een twintigtal nooit gepubliceerde gedichten van Hellema’s hand vinden, zijn ze met stomheid geslagen. Ik kan me goed voorstellen dat dit bij de onderzoekers insloeg ‘als een mokerslag’. De gedichten hebben hetzelfde effect. Joke Linders van uitgeverij Schaep14 omschrijft ze zo: ‘Rauw van inhoud, vrij van vorm, direct van toon, uniek in de Nederlandse oorlogspoëzie’.

Dat de twee onderzoekers meteen wisten dat dit met een groter publiek gedeeld moest worden, staat buiten kijf. De reden waarom ik hier zo van onder de indruk ben, is eerlijk gezegd niet de kwaliteit van zijn gedichten. Hellema was ijzersterk in zijn proza, maar minder in het schrijven van poëzie. Je kunt duidelijk merken dat we hier te maken hebben met een verhalenverteller, alle herhalingen en opsommingen in zijn gedichten ten spijt. Ik begrijp daarom ook dat het in de jaren tachtig nooit tot publicatie is gekomen van deze gedichten. Wat overigens niet wil zeggen dat de inhoud je als lezer niet naar de strot vliegt want dát doet het wel degelijk.

Wat Luckerhof en Wibaut hebben bewerkstelligd met deze bundel is dat zij er een indrukwekkend oorlogsdocument van hebben gemaakt. Al mijn complimenten gaan naar de twee schrijvers. Via hen gaan we van kamp naar kamp, lezen we hoe het Hellema verging in de oorlogsjaren en krijgen we een helder beeld van wat deze man heeft doorstaan. De vele wetenswaardigheden hebben een grote meerwaarde. Bij ieder rauw gedicht lezen we de context, krijgen we uitleg en worden we meegetrokken in de erbarmelijke oorlogsjaren van Hellema. Hierdoor gaan de personen in zijn gedichten leven en dat maakt dat de gedichten rechtstreeks bij je binnenkomen.

Zoals dit gedicht:

De schrijvers vertellen dat Hellema bewust geen hoofdletter gebruikte voor de Duitse nationaliteit. Hij was hier heel stellig over, zo lezen we: ‘Het moedervolk van de nazi’s verdiende geen kapitalen.’

Nu de achtergrond van het gedicht:

Haar naam was Fieke en ze vroeg nog naar hem. Hoe hartverscheurend is dit om te lezen.

Of de schrijvers er nog achter zijn gekomen waarom Hellema van het literaire toneel verdween, hoe het precies zit met de gedichten, en hoe het hem verging na de oorlog, is allemaal te lezen in dit oorlogsdocument.

Nu het antisemitisme weer welig tiert in de grote steden is het belangrijker dan ooit om de autobiografische gedichten te lezen van een half-Joodse overlever van de Holocaust. Zijn kampjaren waren een hel en hebben zijn leven getekend. Het is afschuwelijk om op Bevrijdingsdag 2025 te moeten constateren dat Joden in steeds heviger mate worden geconfronteerd met Jodenhaat. Joodse Nederlanders worden lastiggevallen en bedreigd. Synagogen worden zwaar beveiligd. Universiteiten verbreken hun banden met Israëlische universiteiten. Israëlische hoogleraren en studenten worden gecanceld. Op voordeuren worden hakenkruizen geklad. Joodse gedenktekens worden vernield. De link met eind jaren dertig van de vorige eeuw is snel gelegd.

Na de oorlog beloofde de internationale gemeenschap elkaar: ‘Dit nooit meer.’ Anno nu blijkt dat een holle frase. Hellema’s gedichten bieden een rauwe getuigenis waartoe Jodenhaat kan leiden. We kennen die geschiedenis. Het is voor mij dan ook onbegrijpelijk dat tegen het antisemitisme, dat nog altijd strafbaar is, niet adequaat wordt opgetreden.
____

Rob Luckerhof en Anneruth Wibaut (2025). Als een mokerslag. Uitgeverij Schaep14, 96 blz. € 19,99. ISBN 9789083176499