door Willem Tjebbe Oostenbrink
Onlangs bezocht ik een reünie van de middelbare school. Mooi om terug te blikken op de jaren dat je zoveel nieuwe dingen leerde. Misschien is er geen andere fase in je leven waarin je in korte tijd zo veel kennis opdoet. Deze column gaat over lessen van het Nederlands, die ik op school niet heb gehad.
Bij de Engelse les over grammatica heb ik me verbaasd over hoe je al in het eerste jaar kreeg uitgelegd wanneer de onvoltooid verleden tijd (ovt) en de voltooide tegenwoordige tijd (vtt) worden gebruikt. Bij mijn weten heb ik tijdens de Nederlandse les nooit uitleg gehad over de vraag wanneer in zinnen de ovt en de vtt worden toegepast. Om dit duidelijk te maken een voorbeeld.
(a) Gisteren heeft zij hem op het schoolplein gesproken.
(b) Gisteren sprak zij hem op het schoolplein.
Wat is de betekenis van deze zinnen? Is er verschil tussen beide zinnen? Is de ene beter dan de andere?
Voor Engelsen zou dit direct duidelijk zijn: er is maar één zin juist. Namelijk in de ovt: Yesterday I spoke to him at the schoolyard. Er heeft iets in het verleden plaatsgevonden en dat is afgerond; bovendien staat er een bijwoordelijk bepaling van tijd. De vtt wordt in het Engels o.a. gebruikt voor een proces dat in het verleden is begonnen, en nu nog voortduurt. Voorbeeld: The tree has been standing here for many years. Deze zin betekent dat de boom er heel lang heeft gestaan en nu nog staat. In het Nederlands betekent ‘De boom heeft hier jaren gestaan.’ waarschijnlijk dat de boom is verwijderd of omgehakt.
Een poging tot het duiden van de zinnen in het Nederlands.
(a) Gisteren heeft zij hem op het schoolplein gesproken. Er is een gesprek geweest op het schoolplein tussen twee personen. Ze hebben elkaar gesproken en dat heeft geleid tot een resultaat zonder dat de uitkomst expliciet genoemd wordt.
(b) Gisteren sprak zij hem op het schoolplein. Dit is gericht op het proces. Twee personen troffen elkaar en spraken met elkaar. Over het resultaat van het gesprek is geen duidelijkheid.
Het is niet mijn bedoeling om een Engelse les te geven, wel om uitdrukking te geven aan mijn verlangen naar duidelijkheid. Duidelijkheid in de zin van dingen zo te zeggen dat die begrijpelijk overkomen (dit is mijns inziens onafhankelijk van het begrip dubbelzinnigheid, die door een gelaagdheid in betekenis in taal kan optreden, iets waar poëzie zich regelmatig van bedient).
Het feit dat ik eerder het woord 'waarschijnlijk' gebruikte, is omdat lezers er tegenin kunnen brengen: Ja, dat zou kunnen, maar dat hoeft toch niet? En inderdaad, het hoeft niet zo te zijn en het kan allemaal anders. Zo zijn er over de Nederlandse taal meer discussies te voeren waarover opvattingen uiteenlopen. Een heldere uitkomst is niet gegarandeerd. Ik denk dat neerlandici, leraren, docenten, communicatiedeskundigen, redacteurs en andere mensen die vanuit een andere vakgebied of interesse zich met de Nederlandse taal bezighouden, vaak geen helder antwoord kunnen geven op zo’n tamelijk basale vraag.
Bij vertaling naar het Nederlands vanuit het Engels of Duits zie je dat er anders omgegaan wordt met de tijden. Enkele jaren geleden kwam een nieuwe bundel uit met door Paul Claes vertaalde gedichten van de Engelse dichter T.S. Eliot. Deze is besproken in een lezenswaardige recensie door Hans Puper. Daarin is het gedicht Aunt Helen van T.S. Eliot te vinden met de volgende strofe: Toen zij stierf, werd het stil in de hemel / En stil aan haar eind van de straat.
Als je naar de Engelse oorspronkelijke tekst kijkt, is er iets veranderd. Wat hier gebeurt, is dat de beschrijving van een situatie (in het Engels) wordt vervangen door een beweging/proces: Het werd stil. Deze procesmatige beschrijving geeft als het ware iets filmisch weer, terwijl het origineel een nieuwe dia presenteert: Er was een stilte (het verschil in gebruik bij het Engels en het Nederlands van bepaalde lidwoorden laat ik hier buiten beschouwing). Met Eliots achtergrond kun je ook denken aan verwijzingen naar teksten in de bijbel.