Russische luchtigheid
door Inge Boulonois
De ludieke titel van Tom Wouters’ debuut verklapt al dat het een luchtige bundel is. De tsaar had last van staar heeft als motto ook nog eens twee regels meegekregen uit Drs. P’s populaire lied ‘Dodenrit’: ‘Trojka hier, trojka daar / Foei, hoe suffend staat gij daar’ – wat weer een ironische verwijzing vormt naar het bekende, oude lied ‘Ferme jongens, stoere knapen’ .
In de toelichting vooraf constateert Wouters dat Europeanen weinig van de Russische historie en cultuur afweten. Met zijn bundel beoogt hij die leemte op te vullen. In twintig rijmgedichten gidst hij zijn lezers door het land van wodka, matroesjka’s, Raspoetin en gospakken (een Russische dans) heen. Elk gedicht wordt voorafgegaan door een beknopte historische context waarna hij niet alleen Moedertje Rusland taalspelenderwijs op de hak neemt, maar tegelijkertijd haar autocratische regime – en zo de lezer wil: alle dictaturen.
Zoals in het gedicht ‘Er stinkt iets in de sovjetstaat’.
Het Russische staatsapparaat
Vindt dat de opwarming van het klimaat
Zijn burgers ernstig schaadt
En besliste dus kordaat
Dat het probleem niet bestaat
Toch voelt de Moskoviet in de straat
Dat de kou niet langer door merg en been gaat
En dat de wodka die ’s avonds laat
Op de keukentafel staat
Minder vlot naar binnen gaat
Al is er aan wodka nog steeds een overdaad
Die leidt tot geleuter en gekkenpraat
Waarvan men bij nacht aan het gospakken gaat
En ’s ochtends met een houten kop opstaat
Zwijgzaam aan het koffieapparaat
Maar geen enkele Rus heeft ’t nog over het klimaat
Daarover zeuren is hoogverraad
Dus kleedt men zich nog steeds vol ornaat
En wanneer men de straat op gaat
Is er niemand die zijn berenmuts of bontmantel thuislaat
En zo blijkt de beslissing van het staatsapparaat
Uiteindelijk toch weinig adequaat
Want al stijgt de temperatuur met geen graad
Er is nu iets anders dat de burger schaadt:
De niet te harden zweetgeur van de kameraad.
Eerder dociele braveriken dan ferme, stoere jongens dus.
Alle vijf kwatrijnen in dit gedicht hebben een en dezelfde rijmuitgang. Maar verder hanteert Wouters een losse, vrije vorm, niet alleen in bovenstaand gedicht maar ook in de overige negentien: de regels bevatten geen vast metrum noch een constant aantal versvoeten. Ook schrikkelrijm (woorden met een andere accentstructuur) schuwt hij niet, zoals bij klimaat en thuislaat, gekkenpraat en opstaat.
Schrikkelrijm komt regelmatig voor bij liedteksten, in rap bijvoorbeeld. In de middeleeuwen kwam de combinatie eindrijm/ametrie frequent voor, zoals in toppenverzen, echter in contemporaine light verse is dat ongebruikelijk. Het maakt gauw een onhandige, hakkelende indruk. Het achterplat van de bundel meldt dat Wouters met letters, woorden en rijmschema’s speelt zoals ook Drs. P en Daan Zonderland dat konden. Maar ja, die beheersten wel de versmaat. Persoonlijk vind ik het jammer dat Wouters voor niet metrische, wel rijmende verzen koos.
Op het fraai vormgegeven witte voorplat springen de zwarte letters van tsaar en staar er door hun fontformaat nadrukkelijk uit. Tsaar en staar vormen anagrammen, woorden met precies dezelfde letters, maar in een andere volgorde. De titel, De tsaar had last van staar, is meer dan een taalkundig leuke trouvaille. Machthebbers, of het nou Iwan de Verschrikkelijke is of iemand anders, kunnen gaan lijden aan iets wat je ‘politieke staar’ zou kunnen noemen. In blinde ijver om een staat of land naar eigen zin en goeddunken te veranderen, verschijnt er langzaam een floers over de aanvankelijk zo mooie idealen. Zoals bij de tsaren indertijd, en vermoedelijk ook bij een aantal hedendaagse leiders, nemen blinde ijver en tomeloze heerszucht het over. De machthebber zelf schijnt dat vaak niet in de gaten te hebben.
Tom Wouters fantaseert graag, wat soms resulteert in amusante nonsenspoëzie met niet-bestaande woorden. Zoals in ‘Epifanie’, waarvan ik de eerste twee kwatrijnen citeer.
Het leven is een omnispaak
Niet altijd, maar toch wel vaak
Dat had Oleg Rotokopov bedacht
Toen hij wakker werd die nacht
Een droom is dan een horiaat
Het heelal eerder een vorm van plavaat
Allemaal antwoorden op ongestelde vragen
Bij Oleg begon het stilletjes te dagen
(…)
Het kortste gedicht in de bundel heeft als titel ‘Russisch gezegde’.
Oekaze is Oekaze
Is een geliefd gezegde bij bazen
Vooral gericht aan dwazen
Wouters schetst een bijzonder beeld van Rusland. Je zou kunnen opmerken dat hij de geschiedenis van dit land door een roze bril bekijkt. Luchtige poëzie leent zich uitstekend om af en toe eens een flinke sneer uit te delen. Bijvoorbeeld over de goelags, de strafkampen voor dwangarbeiders, waar 18 miljoen mensen onder de meest erbarmelijke omstandigheden hebben vastgezeten. In Wouters’ eerste gedicht zouden de dissidente intellectuelen de dagelijkse bonensoep als zwaardere straf ervaren dan de dwangarbeid…
Zijn schets van de geschiedenis, zo meldt Wouters in de toelichting bij de bundel, gaat voort op het adagium van de Franse schrijver Boris Vian: ‘Cette histoire est vraie, puisque je l’ai inventée’. Voor een verhaal geldt dat wel, maar l’histoire betekent ook geschiedenis en dat is een ander verhaal. Maar ik moet toegeven dat Drs. P ook luchtig over zware onderwerpen kon dichten. Neem zijn ollekebolleke over de geschiedenis: ‘Even terugblikken: / Manschappen, ruitervolk / Oorlogsverklaring / Daarna pas de strijd // Toen zag men nog eens een / Cavalerieaanval / Oorlog was bijna sportief / indertijd’.
Zeker is dat uit Wouters bundel De tsaar had last van staar een flinke dosis schrijfplezier spreekt.
***
Tom Wouters (1984, Turnhout) verzint naast luchtige poëzie korte en langere verhalen waarin de verbeelding de realiteit overklast. Tevens schrijft hij artikelen over literatuur en strips voor Gonzo (Circus) en Stripgids.
