Klassieker 96: Marc Tritsmans – Vermeer

door Inge Boulonois

De titel van dit gedicht slaat natuurlijk op de beroemde Delftse schilder van interieurstukken uit de Gouden Eeuw – en niet op de minder bekende Haarlemse schilder met exact dezelfde naam die in dezelfde tijd landschappen maakte. Bij de lectuur komen meesterwerken boven als Het melkmeisje, Lezend meisje bij het venster, Lezende vrouw in het blauw, De liefdesbrief, Vrouw en dienstbode met brief en Vrouw met weegschaal.

Deze Hollandse meester penseelde meestal intieme en ‘burgerlijke’ interieurstukken die hij uiterst zorgvuldig en tot in de kleinste details componeerde. Hooguit enkele personen, gewoonlijk vrouwen, werden door hem ‘betrapt’ bij hun dagelijkse bezigheden. Koel maar helder licht valt opvallend vaak via een links afgebeeld venster naar binnen en voorziet de alledaagse omgeving van een verstilde, serene haast metafysische glans. De kundigheid van de ‘sfinx van Delft’, zoals Vermeer door latere kunstkenners wel is genoemd, deed Marcel Proust een van zijn personen kijkend naar Vermeers in À la recherche du temps perdu (deel 5, 1923) zeggen: ‘Zo had ik moeten schrijven’, […] ‘Mijn laatste boeken zijn te droog, er hadden meer laagjes kleur over elkaar moeten komen zodat het ritme van mijn zinnen op zichzelf kostbaar wordt…’

‘Vermeer’ plukte ik uit de vierde bundel van Marc Tritsmans (Antwerpen, 1959), Vlaams dichter die als milieu- en duurzaamheidsambtenaar werkt bij de gemeente Borsbeek. Hij woont in Boechout en gaf een aantal jaren poëzielessen aan de Antwerpse Schrijversacademie. Hij staat nog niet op de lijst van bekende Boechoutenaren van Wikipedia maar hoort daar zeker bij. Zeven gedichten van hem prijken in Komrij’s tweedelige anthologie. De bibliografie van Tritsmans vindt u bij de dbnl.

Het gedicht heeft de vorm van een homerische vergelijking. Homerus gebruikte deze stijlfiguur voor het eerst vaak in zijn Odyssee en Ilias, vandaar de vernoeming. Zo’n metafoor volgt gewoonlijk dit schema: ‘zoals bijzin over datgene waarmee vergeleken wordt, zo hoofdzin over dat wat vergeleken wordt’. Zoals en zo zijn de scharnierwoorden van de dubbelzin, zodat ook wel gesproken wordt van een ‘zoals-gedicht’. Zo’n homerische vergelijking wijst overeenkomsten en verschillen aan, wat voor dichters een zeer geëigend middel is om te kunnen spreken over de werkelijkheid, die nooit precies te beschrijven is.

De bijzin is hier relatief kort en evoceert een ietwat pronkerig jachtstilleven zoals in de zeventiende eeuw populair was. (Vermeer heeft zich waarschijnlijk nooit aan dergelijke populistische stillevens ‘bezondigd’.) Tritsmans vergelijkt daar het werk van deze fijnschilder mee. De hoofdzin begint aan het eind van regel 4, is lang en syntactisch complex en geeft een zeer treffende schets van Vermeers oeuvre. Yvan de Maesschalck en Herman Hendrickx spreken in hun thematische verkenning van de Nederlandse poëzie Naakt en wit, een ademende steen (Antwerpen-Apeldoorn: Garant, 2003) mooi van een galerij-effect: ‘wie langs de hier uitgestalde regels wandelt, wordt een panoramische blik geboden op Vermeers vermaardste konterfeitsels’. Ingenieus is dat in de hoofdzin een tweede zoals-vergelijking huist, beginnend bij ‘als vogels’ en eindigend met het scharnierwoord ‘ooit’.

Vrouwen bevinden zich in de kamer als versierde dode vogels op een schaal. Met andere woorden: mooi getooide levenloze wezens zijn het die hun ‘plaats’ – verwijzend naar zowel de ingenomen fysieke ruimte als de maatschappelijke status – net zo goed ‘kennen’ (een personificatie) als de geschilderde fazanten en patrijzen op een schaal. De vrouwen zijn als vogels gevangen in de kooi van het tableau, door het spieraam ingekaderd en met gebogen hoofd geconcentreerd bezig met een taak die ‘nauwelijks bewegen nodig maakt’. Gekooid in het huiselijk leven, zo de contemporaine lezer wil in de obligate stereotype en onderdanige vrouwenrol, niet in staat om te vluchten, onverstoorbaar ‘wachtend op iets dat vanuit dat raam misschien ooit’, met een toepasselijke ellips. ‘Met het raam op het noorden’, dicht Tritsmans want het ideale atelier heeft een raam op het noorden waardoorheen het meest constante licht valt. ‘Een parel gewogen’ verwijst naar Vermeers paneel Vrouw met weegschaal dat voorheen De paarlenweegster heette, tot een kunsthistoricus met de loep ontdekte dat er geen parel op de weegschaal te vinden is.

Het vers heeft geen vast metrum. Hier en daar strooide Tritsmans met binnenrijm. Formeel vallen de bondige zinsbouw en de willekeurige enjambementen op. Vooral in de hoofdzin van de vergelijking ontbreken persoonsvormen waardoor afstand wordt geschapen. Ook het passieve werkwoord ‘worden’ op het eind geeft een afstandelijk effect. De irrelevante enjambementen ‘bespannen’ de regels haast als de draden van het schilderslinnen het spieraam. Het gedicht laat, evenals het tableau, zowel de vergankelijkheid van het leven als de eeuwigheid van een ogenblik zien.

Bij Lannoo verscheen in 2005 van Tritsmans From now on, een prachtige bibliofiele bundel met door James Brockway in het Engels vertaalde gedichten. Op p. 46 staat Brockways intrigerende vertaling.

Frappant is dat de vertaler de vijftien regels in een dozijn heeft geprest. Van willekeurige maar spanning genererende enjambementen zijn meer afgeronde zinnen gemaakt. Bovendien staat ‘A life lived’ als zin apart waardoor het nadrukkelijker terugwijst naar de dode vogels in de eerste regel. Zo is het gedicht ronder en stiller maar dit gaat ten koste van de spanning in de regels.

Onder de circa 35 overgeleverde Vermeers bevinden zich slechts twee stadsgezichten, beide rond 1660 gemaakt van de plaats waar hij geboren werd, leefde en stierf: ‘Het straatje’ en ‘Gezicht op Delft’. Geïnspireerd door deze beide panelen schreef Tritsmans een fraai gedicht dat ik u ook niet wil onthouden. Het stond vorig jaar in de Poëziekrant, nr. 4, augustus-september 2006.