Perzisch is suiker

Vorig jaar verscheen bij uitgeverij Bulaaq Stegen van stilte, een keuze uit 100 jaar moderne Perzische poëzie. Sander de Vaan sprak met een van de samenstellers, Nafiss Nia, en selecteerde een aantal gedichten uit de bijzonder rijke bloemlezing.

Nafiss, de door jou en Ronald Bos samengestelde bloemlezing Stegen van stilte is een prachtig boek, vol met interessante dichters die in ons taalgebied nagenoeg onbekend zijn. Hoe zou je in het algemeen de Iraanse poëzie omschrijven?
Iran is al eeuwenlang het land van poëzie, nachtegalen en rozen, maar de afgelopen honderd jaar is de ontwikkeling van de moderne poëzie nauw verbonden met de maatschappelijke gebeurtenissen en de politieke strijd tussen de machthebbers en de bevolking, in het bijzonder de intellectuelen. Als gevolg daarvan is de poëzie in Iran net zo gevarieerd als de politieke opvattingen. De een zou dat bloemrijk noemen, de ander verward. In beide gevallen slaat dat op de huidige situatie in Iran.
De moderne Perzische poëzie komt, in vergelijking met de Nederlandse poëzie, vaak als bombastisch over en daarom ook als onverteerbaar voor Nederlandse lezers. In verschillende variaties gebruikte termen als ‘verbijsterde tuin’, het ‘beherfste huis’ en de ‘manige nacht’ zouden voor lezers in Nederland moeilijk te pruimen zijn, maar als je bedenkt dat symbolen en metaforen in een tijd van voortdurende repressie de enige gereedschappen zijn voor Iraanse dichters om hun boodschap over te dragen, zou je je als lezer wel twee keer bedenken voordat je de moderne Perzische poëzie als hoogdravend neerzet.
Nima Youshij, de vader van de moderne Perzische dichtkunst, beschrijft de poëzie als volgt: ‘Poëzie is kracht, de kracht van zintuiglijke waarneming waardoor verschillende beelden in hun verschijning beladen worden met betekenis en daarom krachtig zijn. De dichter die een scherp zintuig en een krachtige waarneming heeft, staat in de eerste plaats in een emotionele verhouding tot zijn eigen leven en dat van zijn medemens. Poëzie komt noodzakelijkerwijs in contact met het sociale leven en met sociale problemen. Iedere dichter is dan ook betrokken bij het leven van de maatschappij.’

In veel landen leidt de poëzie een marginaal bestaan. Geldt dit ook voor de dichtkunst in Iran?
‘Perzisch is suiker‘ is een gevleugelde uitdrukking in Iran die de liefde uitdrukt voor de eigen taal én voor poëzie. Hoewel de dichtkunst in Iran zwaar te lijden heeft onder de censuur, economische problemen en het verlies van het vertrouwen van de Iraniërs in politiek, blijft zij voortbestaan. Het is wél zo dat de gedichten de afgelopen twintig jaar, als gevolg van het almaar strengere censuurbeleid van het regime, steeds abstracter en metaforischer zijn geworden, waardoor ze moeilijk te begrijpen zijn voor de doorsnee poëzieliefhebber. Dit heeft geleid tot een kloof tussen de lezers en de hedendaagse poëzie, maar het betekent niet dat Iraniërs geen poëzie meer lezen. De poëzie van de meesters in de moderne poëzie, zoals Shamlou, Sepehri, Farrokhzad en Sales, wordt veelvuldig gelezen, evenals de gedichten van klassieke dichters als Hafez, Saadi, Khayyam en Rumi.

De Iraakse dichter Al Galidi vertelde ons dat er van de twintig miljoen Irakezen minstens tien miljoen actief dichten. Geldt dit percentage ook voor Iran?
Hij heeft vast en zeker het Iraanse gezegde overgenomen. Maar nu gaan Iraniërs nog een stap verder en zeggen: De ene helft van de Iraniërs is dichter, de andere helft filmmaker! Veel Iraniërs hebben namelijk belangrijke internationale filmprijzen ontvangen.

Dan ben jij twee Iraniërs in één, want je maakt films én schrijft gedichten. Mooie gedichten:

Waar moet volgens jou een goed gedicht aan voldoen?
Ik ga hier niet op technische zaken in. Maar een gedicht is voor mij eenvoudigweg goed wanneer mensen de essentie, een stukje, een vers of een paar woorden bijblijft. Als mensen naar mij komen en een vers van mijn eigen gedicht herhalen en hun mening daarover uiten, denk ik: dit is goed gelukt.

In de inleiding van de bloemlezing leggen jullie de betekenis van de titel uit. Kun je onze lezers hier ook uitleggen waarom stegen zo belangrijk zijn in het Iraanse leven?
‘Steeg’ is een veelvoorkomend begrip in de moderne Perzische poëzie. In het leven van iedere Iraniër spelen stegen een belangrijke rol. Er vinden allerlei gebeurtenissen plaats: stiekeme afspraken, verboden handel, amoureuze en politieke ontmoetingen en verzoeningen. In gedichten is de steeg de ene keer een herinnering aan de ontmoeting van geliefden, de andere keer staat de steeg voor de buitenwereld, en soms is de steeg alleen een stil moment van dichterlijke inspiratie.

Welke dichters springen er voor jou uit in deze bloemlezing?
Nima Youshij (1895-1959), zijn taal was de taal van het volk en hij maakte als eerste gebruik van dialect als poëtische taal. Het leven, de liefde en de dood waren in de gedichten van Nima tastbaar en herkenbaar aanwezig en hij ontleende zijn beelden aan de realiteit van de natuur en het dagelijkse leven.

Ahmad Shamlou (1925 -1999). Hij geldt als een van de meest invloedrijke dichters na Nima. Shamlou was evenals Nima een zoekende geest, maar absoluut geen imitator. Hij durfde altijd tegen de stroom in te zwemmen.

Een ander bijzonder kenmerk van Shamlou is dat, in tegenstelling tot eerdere dichters, de vrouw in zijn poëzie gelijkwaardig aan de man is, een aardse liefdespartner met bijzondere eigenschappen, een spiegel voor de liefde.

Houshang Irani (1925-1973). Hij was tegen moralistische poëzie en een voorstander van de ‘écriture automatique’. Hij wees elke tevoren bedachte regel, vorm of inhoud af.

Forough Farrokhzad (1935 -1967). In haar werk had zij aandacht voor het individu, de maatschappij en de kosmos. Zij gaf als eerste uitdrukking aan haar gevoelens als vrouw in de patriarchale Iraanse maatschappij.

Tahareh Saffarzadeh (1936). Haar gedichten zijn eenvoudig en direct en in tegenstelling tot Farrokhzad was Saffarzadeh ook intellectualistisch en formalistisch.

Kiomars Monshizadeh (1946). Hij staat bekend als de ‘wiskundige dichter’, omdat hij veel wiskundige en natuurkundige termen gebruikt. Monshizadeh vindt wiskunde de beste basis voor poëzie.

Hafez Mousav (1954), een dichter die meestal eenvoudige maar prachtige beelden gebruikt.

Rasoul Younan (1969). Zijn poëzie is doorspekt met humor, wat in de moderne Perzische gedichten een zeldzaamheid is. Zijn humor kan nog meer rijpen, maar is nu al opvallend en diepzinnig.

Narges Zohrenassab (1973). Haar eenvoudige gedichten bevatten een onderhuidse rebellie en cynisme. Ze zijn vol zelfspot en verweven met weemoed.

Je noemde zojuist Forough Farrokzhad en Ahmad Shamlou, in wier gedichten de vrouw geen ‘onderdanige’ rol speelt. Is hun werk vandaag de dag nog van enige invloed op het denken over de machtsverhoudingen tussen man en vrouw?
Nou en of. Vooral de poëzie van Forough werkt als een leidraad voor het hedendaagse leven van veel vrouwen, met name de vrouwenactivisten die met hun pen en mond voor de gelijke rechten voor mannen en vrouwen strijden.

Komen de nieuwe geluiden in de Iraanse poëzie vooral uit Teheran? Of zijn er ook andere streken die relatief veel belangrijke dichters hebben voortgebracht?
De Iraanse dichters komen natuurlijk overal vandaan. Toch verhuizen veel van hen uiteindelijk naar Teheran, waar zich de meeste uitgevers en de bekendste literaire tijdschriften bevinden. Bovendien heb je daar veel belangrijke literaire evenementen. Maar de laatste twintig jaar vinden er ook steeds meer literaire activiteiten in andere steden plaats. In Esfahan, Shiraz, Rasht, Kerman en nog een paar andere steden worden regelmatig poëzieworkshops georganiseerd met een bloemlezing van de beste dichters als resultaat. Er zijn zelfs een paar literaire tijdschriften, zoals Panjshanbeh/donderdag in Shiraz en Jong/Resumé in Esfahan die een bijzonder goede naam hebben en veel aandacht besteden aan de niet-Teheraanse dichters. En, niet te vergeten: een van de belangrijkste poëziefestivals van het land vindt ieder jaar in Esfahan plaats.