Hans Verhagen – Zwarte gaten

De poëzie van een hypomaan

door Ivan Sacharov

Soms word je bij een nieuwe bundel niet alleen verrast door de poëzie die erin staat:

‘Verhagen zet de wereld in lichterlaaie.’
(Maria Barnas in De Groene Amsterdammer)

‘Om deze toverachtige macht gaat het in de kunst.’
(Hans Sleutelaar)

‘Verhagen […] wiens imposante aanwezigheid je willoos meesleurt in zijn krankzinnige wereld.’
(Piet Gerbrandy in de Volkskrant)

‘IJzingwekkend volmaakt portret van de condition humaine in de vroeg-eenentwintigste eeuw.’
(Ilja Leonard Pfeijffer in NRC Handelsblad)

‘Net als Willem Kloos, Marsman en Lucebert (toe maar!) is de dichter Hans Verhagen bij leven al een legende.’
(Jaap Goedegebuure in Eindhovens Dagblad)

‘Als er gevaarlijke poëzie zou bestaan (bestaat die dan niet?), zou het die van Hans Verhagen zijn.’
(Bertram Mourits in de Poëziekrant)

Deze citaten staan achterop ‘Zwarte gaten’, de nieuwe bundel van Hans Verhagen. De cursief afgedrukte teksten zijn toevoegingen van mezelf.
Als een flaptekst nieuwsgierig moet maken doen deze teksten zeker hun werk: wie zou zulke poëzie, ‘die de wereld in lichterlaaie zet’ niet willen lezen? Natuurlijk zijn de woorden uit hun verband gerukt; ik weet niet welke ‘toverachtige macht in de kunst’ precies bedoeld wordt, maar, jeetje, dat moet toch na te voelen zijn! Wat een teleurstelling dan bij het lezen van het eerste gedicht:

Vermakelijk, wat er allemaal gebeurt bij deze grenspost van de bundel, die meteen ook over die andere grenspost blijkt te gaan: de dood. Verhagen laat wel zien dat hij kan goochelen met woorden. Dáár kan het niet aan liggen. Aan flamboyante beelden van ontluistering in met name de tweede strofe geen gebrek. En hoeveel oren zijn er bijvoorbeeld niet verwerkt in die zin ‘O! de grote monitoren, de oren, de motoren, spoorlozen,’ (met alle bijkomende associaties: motoren, als mot-oren, oren waar de mot in zit)!
Vermakelijk, inderdaad, maar ik weet niet of dat nu ‘de toverachtige macht’ is waar het in de kunst om gaat. Ik mis iets. Het gedicht laat zich naar mijn gevoel ondanks alle roodroodgloeiende novembermist toch te klaar in één keer lezen: het is te plat, te expliciet. En in die laatste, concluderende zin is de boodschap dat het leven al net zo’n zwart gat kan zijn als de dood wel erg direct-eenduidig opgeschreven. Nee, voor ik de zoveelste veer in iemands achterste steek, moet er meer gebeuren. Ach, een grenspost is er om voorbij te gaan:

Bij zoveel verbaal geweld zou je haast vergeten waar het in de poëzie om gaat. Leuk natuurlijk: ‘maximaal geminimaliseerd’ en ‘schurkenstraten’, die aan schurkenstaten doen denken, maar toch: typisch een storm in een glas water, dit gedicht. De ironie gaat hier ten koste van de emotie, die de dichter heeft ‘vergeten’ serieus te nemen. Eigenlijk werkt het net als met aandelen: goeie poëzie wil toch eerst en vooreerst serieus genomen worden, anders krijgt ze het vertrouwen van de lezer niet en daalt haar waarde.
Doet deze poëzie dan toch iets gevaarlijks? Inderdaad, maar niet op de manier die Bertram Mourits bedoelt, vrees ik. Verhagen lijkt een beetje op Jim Carrey in de film ‘The Mask’, die van een ballonnetje een mitrailleur maakt. In de film blijkt die mitrailleur dan ook nog echt te kunnen schieten. Maar in dit gedicht ontbreekt helaas de lading die nodig is om het gevoel echt te raken.
Beter vind ik het volgende gedeelte uit ‘aards bestaan’:

Soberder van opzet dan de eerder geciteerde gedichten, staat hier toch meer ‘wat er niet staat’, om het maar eens op z’n Nijhoffiaans te zeggen. Mooi, die kraan in de voorlaatste regel. Kan die niet ook worden gezien als een hijskraan om ons ego op te tillen? In de dood kunnen we ons niet langer groter voordoen dan we zijn… En daarmee roert deze tekst een belangrijk thema aan bij Verhagen, die de rebelse neiging maar zelden kan onderdrukken om snoevers en dikdoenerige na-apers te kijk te zetten. Ook in het volgende gedicht, waaraan misschien de titel van de bundel is ontleend (hoewel er meer zwarte gaten in de bundel voorkomen), komt dit thema aan bod:

Niet helemaal origineel, deze tekst waarin tegendelen elkaar zichtbaar maken. ‘De sloper bouwt’ is wel een leuke vondst, maar ik heb dat al eens ergens eerder gelezen (wie weet waar mag het zeggen). Verhagens’ boodschap is duidelijk: wie zich durft te laten zien zoals hij is komt goed terecht. Hij ageert dan ook tegen iedereen die deze boodschap negeert:

Stiekem heulend met de kinderen voel je als lezer die leedvermaak opwekkende laatste regel haast al aankomen. En en passant wordt ook nog even een stukje milieuproblematiek meegenomen! Ja, misschien heeft Ilja Leonard Pfeijffer toch gelijk wanneer hij zegt dat deze poëzie een portret geeft van de condition humaine in de vroeg-eenentwintigste eeuw. Of het een volmaakt portret is weet ik niet, maar Verhagen lijkt als een ware nar de draak te steken met een voor ons tijdsgewricht typisch soort hypocriet gedrag.
Maar is dat gedrag wel kenmerkend voor onze tijd? Mensen hebben zich immers altijd anders voorgedaan dan ze waren, en de machthebbers van vroeger waren niet minder hypocriet dan die van nu. Vroeger waren er koningen en keizers en als ik ene meneer Shakespeare mag geloven werden die belachelijk gemaakt door hun hofnarren. Nu zijn er bijna geen koningen meer met echte macht, maar het lijkt erop dat de rol van de narren nog lang niet is uitgespeeld. Verhagens’ gedichten kunnen mijns inziens heel goed als de monologen van een moderne nar worden opgevat, die zich niet richt tegen een koning, maar tegen de hypocrisie van een gevestigde orde, waarvan hij zelf tenslotte ook deel uitmaakt.

Narren, clowns, jokers, of hoe men ze ook wil noemen, hebben vaak iets triests. Iets dat verborgen blijft achter de schmink op hun gezicht en hun extravagante manier van doen. Ze zijn niet beter (af) dan wie ze plagerig een spiegel voorzetten, ze kunnen het misschien alleen beter verbergen: hun eenzaamheid, hun liefde… ‘Hij was maar een clown, en nu is hij dood’, ging het niet zo? De bekende Januskop komt in beeld; de clown die lacht van buiten en huilt van binnen. Ook bij Verhagen valt een binnenkant te ontdekken:

Kenmerkend voor een clown, die laatste regel. En zonder nu gelijk te willen beweren dat liefdesverdriet bij Verhagen altijd de beste poëzie oplevert (ondanks die ‘gemeenschappelijke stilte’: een schitterende vondst!), vind ik dat Verhagen hier een opvallend serieuze toon aanslaat. Alsof hij zichzelf in dit gedicht (en enkele andere waarin sprake is van een ‘gestorven geliefde’) meer blootgeeft dan elders. De clowneske laatste regel is al haast een vlucht uit de ernst van het voorafgaande: ‘noodtrappen naar het morgenlicht’, zoals een andere dichter het noemde. Maar meestal lijkt het of Verhagen niet serieus genomen wíl worden… Of toch?

Is dit een zelfportret, dit gedicht, waarin de dichter een vrouw nodig lijkt te hebben om zichzelf te kunnen bevestigen? ‘Een hypomaan kan zich niet veroorloven lang stil te staan’. Nee, allicht niet, want dan slinkt alles wat ‘zwol in haar gedachten’ als een leeglopend ballonnetje tot zijn ware proporties terug en valt hij door de mand. ‘Thuis kwamen we geen van beiden’, zegt de dichter er nog fijntjes bij. Hoe moet dat ‘kwamen’ worden opgevat? Zijn de dichter en zijn geliefde letterlijk nooit thuisgekomen (wat ook nog zoiets kan betekenen dat de dichter nooit ‘bij zichzelf’ is gekomen, lees: nooit zichzelf is geworden) of gaat het om een seksuele connotatie? Ik denk vooral het laatste.
Verhagen is en blijft vermakelijk zoals een circusclown vermakelijk is, een hyper ‘hype’ gevoelige hypomaan, die als de Joker uit een vroegere Batmanfilm, zijn pistool trekkend liefst een kanon tevoorschijn haalt. Alles moet theatraal, moet klinkend en opgewonden zijn. En dat verdraagt zich niet zo best met dat thuis-zijn, die toestand van tevreden rust waarin iemand – helemaal zichzelf – niet langer hoeft te doen alsof, en naar geen hoogtepunt (meer) hoeft te streven. Men moet hem niet te langzaam lezen: deze goochelaar en hyperpipo, want hij lijkt wel bang voor stilstand, bang dat dan zijn trucjes niet meer werken en het uitkomt: zijn schromeloze overdrijving, het flinterdunne van zijn plotjes, en dat alles uiteindelijk enkel maar een storm in een glas water is; alle sapperdeflapteksten ten spijt.