Klassieker 158: Willem Elsschot – Het huwelijk

door Wim Kleisen

VOORAF
‘Want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren…’ is misschien wel de meest gebruikte quote in Nederland. Hoeveel van die gebruikers zouden weten dat met deze uitspraak geciteerd wordt uit een gedicht van Elsschot? Het vervolg: ‘en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren…’ kent bijna niemand. Laat staan het héle gedicht. Jammer, want het is een tekst met een intense zeggingskracht en een verrassende symboliek.

Willem Elsschot is vooral bekend door zijn novellen en korte romans. Hij laat zich daarin kennen als een cynicus. Ik heb wel eens de indruk dat dit voortkwam uit een teleurgesteld idealisme, maar dat kan ik niet hard maken. Hij is een pure realist met een taalgebruik waaruit hij alle streven naar schoonheid heeft geweerd. Harde zakelijkheid, daarmee zou je zijn werk kunnen typeren, als er niet ook een onderkoelde humor, een zelfreductie van de ik-verteller mee zou spelen, alsmede de al genoemde symboliek. Er wordt verteld dat hij maar twee boeken in zijn kast had staan, de werken van Shakespeare en de Bijbel. Van dit tweetal is het laatste het opmerkelijkst, daar hij de Rooms-Katholieke Kerk haatte, of althans minachtte. Hij moest niets hebben van de geestelijke stand en was een autonome vrijdenker. Maar we gaan dit gedicht lezen.

VORM
Het gedicht is geschreven in een zesvoetige jambe, een alexandrijn. Dit metrum geeft het gedicht een breed vertellend en gedragen karakter. We treffen de alexandrijn bij veel klassieke dichters aan, zoals in Vondels Gijsbrecht van Aemstel: ‘Het hemelse gerecht heeft zich ten langen leste…’ Ook Elsschot hanteert dit metrum. Het gedragen karakter wordt door de inhoud geïroniseerd, het breed vertellende aspect blijft overeind tot en met de laatste strofe: ‘Zoo gingen jaren heen…’ In het vierde vers stoot het metrum, de nadruk valt al op ‘toen’, waarmee een zwaar accent wordt gelegd op de afkeer die de man is gaan koesteren. Het rijm is heel consequent: het is omarmend, het eerste en het laatste vers van elke strofe vertonen staand, de binnenverzen slepend rijm.

Opvallend zijn de vele alliteraties, zoals meteen al in de eerste strofe: ‘vrouw’, ‘vonken’, ‘voorhoofd’, ‘vrat’ en dan nog ‘vloekte’ in strofe 2. De woorden ‘wangen’ en ‘verweerd’ spelen daardoorheen. Stuk voor stuk zijn het woorden die aandacht vragen, die voor de inhoud van het gedicht van belang zijn. Dan zijn er ‘mond’ en ‘merg’ in vs. 9/10, ‘dacht’ en ‘dood’ in vs. 13, ‘schimmel’ en ‘stramme’ in vs. 16, ‘droom’ en ‘daad’, ‘wetten’, ‘weg’ en ‘weemoedigheid’ (vs. 17,18, 19). Lees het gedicht nog eens en let op die alliteraties; alle zijn ze functioneel, bepalen ze de aandacht op belangrijke aspecten.
En voor wat de assonantie betreft: kijk eens naar de afwisseling van ‘o(o)’ en ‘a(a)’ in de voorlaatste strofe, die zich voortzet in de laatste strofe.. Mede dank zij de alliteratie en de assonantie heeft dit citaat zich zo in onze hoofden vastgezet.

Het woord ‘huwelijk’ heeft voor velen toch nog een mooie connotatie. Voor anderen, gericht op ‘een ander lief in eenig ander land’ (vs. 14), of die een verscheurd gezin hebben leren kennen, die met scheidingssituaties zijn geconfronteerd, zal die connotatie juist negatief zijn. Hoe dan ook, een huwelijk strekt zich uit over lengte van jaren. De nevel van de tijd, een mooie metafoor, tast niet alleen het geheugen aan, maar de gehele persoonlijkheid. De vonken in de ogen van de vrouw zijn gedoofd, de spirit is er uit, het vuur is gedoofd. Beeldend drukt de dichter dit in het tweede vers uit: verweerde wangen, versterkt door de alliteratie, het gerimpelde voorhoofd, met grote kracht uitgebeeld door de al genoemde viervoudige assonantie, die het hele beeld beheerst. Bij de man is het vuur helemaal gedoofd, de vrouw heeft voor hem geen enkele aantrekkingskracht meer, alle erotiek is verdwenen. Als dat de basis is van een huwelijk, betekent dit het einde van de goede verstandhouding, sterk uitgedrukt in ‘vrat zich op van spijt’. Dat is een inwendig gebeuren, maar in de tweede strofe komt dit naar buiten. Hij vloekt en trekt aan zijn baard, tekenen van wanhoop. Hij kijkt naar zijn vrouw, ‘mat haar met den blik’, haast wreed uitgedrukt, en komt tot de conclusie dat zijn seksuele begeerte is gedoofd, althans de begeerte naar deze vrouw. Toch probeert hij met haar te vrijen, maar hij ervaart dit als een duivelsplicht, een typering die niet treffender had kunnen worden uitgedrukt. Paardenliefhebbers zijn geschokt bij de aanblik van een stervend paard. Hij niet, maar Elsschot gebruikt deze metafoor wel. Zij kijkt tegen hem op tijdens het vrijen, zoals een stervend paard dit zou doen, alsof hij het uiterste van haar vraagt.

Waarom is de seksuele daad een ‘grootsche zonde’? De typering met ‘grootsch’ is begrijpelijk, maar ‘zonde’? Zou het kunnen dat Elsschot hier de draak steekt met de kerkelijke opvatting dat een coïtus die niet op de voortplanting is gericht, zondig is? De vrouw is echter duidelijk al te oud om zwanger te kunnen worden. Als mijn veronderstelling juist is, is het cynisme wel tot grote hoogten opgevoerd.

Maar hoewel de man dat eigenlijk wel zou willen, de vrouw sterft niet. Ik schreef dat Elsschot niet naar schoonheid streeft, maar de helse mond die het merg uit haar gebeente zuigt, is toch eigenlijk wel een prachtige, zij het ook verschrikkelijke metafoor. De man oefent duidelijk geestelijke terreur uit, de vrouw durft niet meer te spreken, klaagt niet en vraagt niet. ‘Vragen’ en ‘klagen’ zijn woorden die vaak in stichtelijke literatuur voorkomen. Niet voor niets schreef Bach de cantate Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen. Elsschot is hier dus weer cynisch aan het werk. Fysiek mankeert de vrouw niets, en al huivert zij van deze situatie, zij ‘leefde en bleef gezond’. De assonantie versterkt de situatie, net als in ‘stond’ en ‘gezond’.

De man laat het er niet bij zitten. Hij krijgt visioenen van jeugd en vrijheid. Hij speelt met de gedachte de vrouw te doden en de moord door het huis in brand te steken uit te wissen. Hij wil zijn jeugd vernieuwen, verbeeld in de metafoor van de schimmel op zijn stramme voeten, weer een van die plastische beelden waar Elsschot sterk in is. Vuur en water moeten hem zuiveren en dan zal hij een nieuwe liefde leren kennen in welk ander land dan ook. Het verlangen wordt sterk verwoord in de alliteratie ‘lief’- ‘land’.

Eerst al de hoofdzin: de man laat het bij fantasieën en realiseert ze niet. In de boven genoemde alliteratie wordt dit verwoord. De man zou zijn huis in brand kunnen steken, maar zouden daardoor alle sporen van de misdaad zijn uitgewist? Als dit niet het geval zou zijn, zou hij met de wet geconfronteerd worden. Ook hier versterken alliteratie en assonantie de verwoording. Dan zijn er ook nog wel praktische bezwaren, al met al zou het toch een heel gedoe zijn. Alles achter je laten en naar een onbekend land trekken, het is toch wel een opgave. En dan blijkt de man een onverwachte kant te hebben: er is ook een zekere weemoedigheid, die Elsschot niet expliciteert, maar wel toelicht. ‘s Avonds heeft de man er last van, voordat hij in slaap valt. De drievoudige assonantie versterkt het effect van de weemoed. Heeft de man dan toch herinneringen aan een vroegere verliefdheid op zijn vrouw, aan liefde zelfs voor haar?

Dan komt de wending, al is dit geen sonnet. De vertelling wordt afgerond, kort en krachtig: het echtpaar blijkt ook kinderen te hebben voortgebracht. Het perspectief wisselt plotseling. Tot nu toe lag dit door de ogen van de verteller bij de man, nu zwenkt de camera naar het gezichtspunt van de kinderen. Uit de beschrijving blijkt geen enkele communicatie. Zij zien een man zitten ‘die zij hun vader heetten’. Zij noemen hem wel vader, maar van een zodanige relatie is geen sprake. Hij is een vreemde voor hen, zoals hij daar bij het vuur zit. In een uiterst plastische beschrijving zien we hem in twee aspecten: godvergeten en vervaarlijk. Het eerste van de twee woorden drukt de volkomen isolering van de man uit, het tweede dat aan zijn gestalte zichtbaar is, dat hij nog steeds fantasieën van moord en brand koestert.

TOT SLOT
Wat of wie vormde de inspiratie voor dit op 7 mei 1910 – hij viert dan als vader van twee kinderen zijn 28ste verjaardag! – te Rotterdam geschreven gedicht? Vick van de Reijt *) zoekt er in zijn biografie van Elsschot naar, noemt ook wel mogelijkheden, maar kan niets vinden dat hem overtuigt. Naar mijn mening heeft Elsschot misschien een bepaald echtpaar voor ogen gestaan, waarvan hij de huwelijksverhouding met grote verbeeldingskracht uitvergroot heeft en sterk heeft aangezet.
Met niet alleen dit gedicht heeft Elsschot zich – afgezien van het feit dat hij een novellist op het niveau van Nescio was – laten kennen als dichter met grote zeggingskracht. Je kunt het honderd keer lezen en ook de honderdeneerste keer heeft het niets van zijn expressieve kracht verloren.

*) Vic van der Reijt, Elsschot. Leven en werken van Alfons de Ridder. Atheneum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2011.

Van der Reijt schrijft (p. 65):
Wie was die kerel, die zich van spijt zat op te vreten bij de teloorgang van de schoonheid van zijn echtgenote? Was het De Ridder zelf? En stond Fine model voor dat stervend paard? Dat zou wel erg cru gezegd zijn over een vrouw die op haar achtentwintigste in de bloei van haar leven stond.
[…]
Inspiratie voor zijn gedicht ‘Het Huwelijk’ kan De Ridder in Blauberg hebben opgedaan, tijdens de vakanties in zijn jeugdjaren. De confrontaties tussen zijn oom Filip Van Elst en zijn tante Bernardina stonden op zijn netvlies gebrand. Ook het tanende liefdesleven van zijn ouders was wellicht een inspiratiebron — maar nu was er blijkbaar een aanleiding om zo’n uitgeblust huwelijk in dichtvorm vast te leggen. Een verklaring zou zijn onvrede met de eigen, knellende huwelijksband kunnen zijn. Vanaf zijn zestiende had Fons De Ridder tien jaar lang een bohemienbestaan geleid, als dichter en student in Antwerpen en als vrijgezel in Parijs. In Rotterdam had hij af en toe jonge vrouwen als `kinderoppas’ bij Fine geïntroduceerd; zij had hen vriendelijk maar beslist de deur gewezen.
[…]
Het zijn allemaal mogelijke verklaringen voor het sombere perspectief dat hij in zijn laatste gedicht schetst van een huwelijksleven dat ook het zijne dreigde te worden — het huwelijk als de dood in de pot.