De nalatenschap van de vierde Dichter des Vaderlands
door Eric van Loo
De laatste dinsdag van de maand tonen vier boekhandelaren bij De Wereld Draait Door hun keuze uit recent verschenen Nederlandstalige boeken. Meestal gaat het om romans, soms om non-fictie of kinderboeken. Ik kan me niet herinneren dat er ooit een poëziebundel bij zat. Tot 31 januari jongstleden. Het panel prees Wat helpt is een wonder aan, de bundel die Anne Vegter liet verschijnen aan het einde van haar ambtsperiode van vier jaar als Dichter des Vaderlands.
Lenneke de Ruijter van Savannah Bay lichtte haar keuze als volgt toe: ‘Het mooie eraan is, mocht je nog niet veel poëzie lezen, dit is eentje waar je mee kunt beginnen want ze neemt je bij de hand. Voor ieder gedicht staat de aanleiding waarover ze het gedicht geschreven heeft.’ Dit sluit aan bij wat Vegter in de inleiding schrijft: ‘Ik probeerde vier jaar lang gedichten te schrijven met een heldere navigatie. Zodat dichter en lezer op hetzelfde moment op hun bestemming aankomen.’
De voorkant van de bundel toont een stukje goedbedoeld amateurtoneel: een vrouw met een megafoon, een meisje met een boekentrapje in haar hand en een viool op haar rug en een vrouw die met haar fiets gevallen lijkt, terwijl ze een harp vasthoudt. Een contrabas verdwijnt net uit beeld. Absurdisme. Chaos. Meerstemmigheid. De onmacht van het gesproken woord.
Wat heeft deze bundel ons te vertellen? Gaat het over de belangrijkste gebeurtenissen van de afgelopen vier jaar, ‘Het aanzien van 2013-2016’ maar dan in gedichten? Is het inderdaad poetry for the millions, zoals DWDD suggereert? Wat valt er te zeggen over het poëtisch gehalte en een eventuele ontwikkeling in het werk van Vegter? Dit is bij lange na niet de eerste recensie, haar bundel heeft de nodige aandacht getrokken. Ik zal me bij het beantwoorden van bovenstaande vragen concentreren op een tweetal gedichten. De bundel, en het werk van Vegter als Dichter des Vaderlands in brede zin, zijn te omvangrijk om hier volledig te kunnen bespreken.
RUTGER KOPLAND
Het kon gebeuren dat geschreven dingen ontevreden werden toen je ging,
ons nurks de rug toekeerden en onvindbaar bleven, zelfs de grote dingen
waggelden toen je ging dachten we weg, het kon gebeuren dat we over
de ziel zeiden dat die misschien wel, onverstoorbaar, niemand kon toch
zonder, ander onderwerp, maar jij bleef weg van het gedoe zonder jou:
waan van de dag. We heetten je kameraad van alle dingen, dat we dat
durfden (toen je van steen het hart, van tafel het tafelachtige omarmde
of toen zei je mooi, maar dat is het woord niet en hoe je het verdwijnen/
verschijnen van de dingen in het landschap van de poëzie ontwarde).
In dit gedicht brengt zij een hommage aan de dichter die destijds volgens velen de eerste Dichter des Vaderlands had moeten worden. Zijn trouwe lezers herkennen natuurlijk direct de titel Mooi, maar dat is het woord niet, een boek waarin Kopland in gesprek ging met vijf eigentijdse dichters. Vegter weet zijn liefde voor het detail, zijn aandachtige beschouwing van de dingen in geheel eigen woorden te vangen. Zij schreef het gedicht ter gelegenheid van de onthulling van een borstbeeld van Rutger Kopland in Haren, 20 september 2013. Voor de fijnproevers is interessant om deze versie uit de bundel te leggen naast de in 2013 gepresenteerde versie. Regellengtes en strofe-indeling zijn ingrijpend veranderd, evenals bepaalde woordkeuzes (zo was het laatste woord in de eerste versie ‘verwarmde’). Poëzie als work-in-progress. Op de website van de Koninklijke Bibliotheek staan beide versies onder elkaar.
Wat ook opvalt aan bovenstaand gedicht: echt eenvoudig is het niet. Wat helpt is een wonder is niet echt een bundel om mee te beginnen als je weinig poëzie leest, zoals Lenneke de Ruijter aanbeveelt. Vegter schrijft geen licht verteerbare poëzie, ze volgt sterk haar eigen gedachtespoor en associaties, legt dingen niet uit, zegt vaak niet meer dan strikt nodig is. Bij sommige gedichten is de verwijzing op de linkerpagina essentieel om überhaupt te kunnen duiden wat er staat. Ondanks haar functie schrijft ze compromisloos, wat natuurlijk de echte kunstenaar kenmerkt. Compromisloos, niet alleen qua vorm maar ook qua inhoud. Vegter schrijft geen makkelijk aanvaardbare poëzie.
Nu had Komrij wat dat betreft de weg al voor haar gebaand. Zijn gedichten over het koningshuis bijvoorbeeld waren eerder aanklachten dan lofzangen. Ook Vegter schrijft geen odes aan het Oranjehuis. Ter gelegenheid van de kroning van Willem-Alexander, april 2013, schreef zij het dubbelgedicht ‘Iemand moest zich koning heten / Zelf Máxima zijn’. In het eerste gedicht lezen we: ‘Ik droomde dit: mijn leven was te ruil, mijn staf keek uit / naar eentje met illusies. (…) Misschien had Arnon Grunberg zin. Iemand moest het doen.’ Hilarisch, Grunberg als koning. Het gedicht voor Máxima vervolgt: ‘als jij // je joker speelt, in kringen verkeert, de paarden berijdt, de bloemen versnijdt, // illusie illusie verwijt.’ Het staat er niet. Maar het gebruik van het woord ‘illusie’ in het eerste gedicht, en de verdubbelde herhaling ervan in het tweede geven duidelijk stem aan een niet al te vriendelijke opvatting over het koningschap.
Lezend in de bundel krijg ik het idee dat de gedichten na het eerste jaar steeds toegankelijker worden. En dan stort op 17 juli 2014 een vliegtuig van Malaysia Airways neer boven Oost-Oekraïne. Twee dagen later publiceert Anne Vegter dit gedicht:
MH 17
Twintig keer naar het journaal gekeken en het is nog steeds
waar: zomaar in het web gevlogen van de oorlog van anderen.
Bestaat er in het Russisch ook een woord voor schuld,
woord voor genade, noem het woord dat macht niet duldt:
voor zulke pijn heb je niet eens een woord.
Twintig keer naar het journaal gekeken en het is nog steeds
moord. Je zoekt de weefsels van dit abrupt verhaal. Je vindt
het woord, who cares of het bestaat of niet. Wereldverdriet.
Het is een monumentaal gedicht, passend bij een ramp die het hele land verlamt. De eerste regel hakt erin. De tweede regel zal aan het eind van haar dichterschap nog steeds overeind staan, als een nieuwe oneliner in de canon. Maar het gaat de dichter niet om effectbejag. Terwijl nu, wanneer ik dit schrijf, nog steeds gesteggeld wordt over het precieze verloop is de dichter al een stap verder, met haar vraag of er een woord voor ‘schuld’ bestaat in het Russisch. Let wel, er staat niet ‘Oekraïens’. Om het gedicht te eindigen met een woord dat het drama zo goed samenvat dat je bijna zou vergeten dat het nog niet bestond. In het licht van wat er gebeurd is, past het misschien niet om zo diep op de poëzie in te gaan. Maar toch. Hoe waardevol is het niet om op zo’n moment een Dichter des Vaderlands te hebben. En wel deze dichter.
***
De opdracht aan de Dichter des Vaderlands is niet alleen om een aantal mooie gedichten voor het algemeen belang te schrijven. Aan deze gedichten heeft het niet ontbroken, al schreef Vegter in 2016 maar vijf Vaderlands-gedichten, tegen gemiddeld het dubbele in de jaren ervoor. Ook het bevorderen van het lezen en schrijven van poëzie behoort tot de taak van de Dichter des Vaderlands. Eén van de activiteiten die Vegter op dit punt ontplooide is het project ‘Hallo Gedicht!’ Zij maakte in 2016 een tournee langs theaters in alle provincies, waarbij ze samen met een gastdichter drie gedichten ‘ontraadselde’, teneinde een breed publiek vertrouwd te maken met poëzie. De meeste van deze gedichten zijn terug te vinden in de lijvige bloemlezing Je bent mijn liefste woord – Gedichten voor bijzondere momenten, die zij twee jaar eerder samenstelde. Ook is de stoomcursus op papier vastgelegd in het najaar 2016 verschenen boek Hallo gedicht!
Op internet kunnen we nog gratis nagenieten:
– Alle gedichten die Anne Vegter als Dichter des Vaderlands schreef zijn op de site van de Koninklijke Bibliotheek terug te lezen.
– De tips voor het lezen van de gedichten uit ‘Hallo gedicht!’ zijn te vinden op www.hallogedicht.nl
