Jan Paul Bresser – Stilte heeft het laatste woord

Stijlvol en altijd beschaafd

door Hans Franse

Jan Paul Bresser (1941 – 2015) was voor mij de cultuur in eigen persoon. Als Hagenaar ontmoette je hem op de plekken waar cultuur over het voetlicht kwam. (De Koninklijke schouwburg betitelde hij als ‘zijn tweede huis’). Je zag hem in het Hofkwartier en op bijeenkomsten waar het altijd om stijlvolle zaken ging. De laatste keer dat ik hem ontmoette was tijdens een Couperusherdenking, georganiseerd door het literair tijdschrift Extaze (hoofdredacteur Cor Gout) in Pulchri Studio waarop ik een kleine inleiding mocht geven over de verschillende plekken waar Couperus had verbleven in Italië; ik had ze bezocht en gefotografeerd. Jan Paul Bresser vertelde over de stijlvolheid van de kledingkeuze van Couperus. We liepen na afloop samen over het mooie Voorhout en praatten over de waarde van de cultuur en de beschaving.

Jan Paul Bresser was altijd stijlvol en beschaafd. Als journalist werkte hij voor kranten en tijdschriften. Hij was vooral bekend om zijn columns en interviews. Als creatief non-fictieauteur debuteerde hij laat. Zijn werk Het verdriet van Eline uit 2011 – hij was toen dus zeventig jaar – bevat een reeks verhalen waarin hij observeert zonder er zelf in aanwezig te zijn. Zijn tweede boek, de roman Sarah@Berkenhart.nl, – de titel suggereert een relatie met de beroemde briefroman van Wolff en Deken – is inderdaad ook een roman in brieven. Helaas mocht hij de presentatie van de handelseditie van dit boek niet meer meemaken: Jan Paul Bresser stierf op 21 juni 2015. Hij liet een grote leegte na; mensen die zo veel stijl, culturele kennis en kunde hebben zijn dun gezaaid.

Veel gedichten heeft Jan Paul Bresser tijdens zijn leven niet gepubliceerd. Hier en daar (o.a. in Tij) verscheen wat werk van hem. In 1972 verschenen er vijf gedichten onder de titel: Ongelooflijk. In eigen beheer kwam in 2011 de bundel De doorloop van de tijd uit. De poëziepublicaties tijdens zijn leven zijn dus gering. De vraag rijst daarom bij mij of hij wel echt de ambitie had om als dichter erkend te worden. Wil niet elke dichter gelezen worden?

Cor Gout deelt in de inleiding van het hier besproken boek mee, dat na de dood van Jan Paul de gedachte rijpte zijn verzamelde gedichten te doen publiceren, waarover hij reeds met  hem had gesproken, een idee dat sterk werd gesteund door zijn vrouw Ineke. Ik citeer: ’De zoektocht naar Jan Pauls gedichten begon. Ineke vond ze in kleine blauwe schriftjes, vroege gedichten waarin de thematiek van zijn latere  dichtwerk al doorschemerde, in knipsels van kranten en tijdschriften, in verzamelingen van vroegere partners, vrienden en familieleden, in mappen, in boeken, in gaten, in hoeken’. Ze gingen ‘dwars door Jan Pauls gedachtewereld, zijn fantasieën, zijn twijfels, zijn zekerheden, zijn loves en hates en vooral ook door het gebouw van zijn taal’. Al dat zoekwerk leverde een boek op van bijna 200 bladzijden poëzie onder de titel: Stilte heeft het laatste woord.

De opgenomen en door Cor Gout geselecteerde poëzie is verdeeld in drie gedeelten. De eerste groep wordt gevormd door gedichten geschreven tussen 1958 en 1966, de tweede bundeling betreft de jaren 1984 tot 2013, de laatste verzameling  betreft werk uit het jaar 2014. Het is niet duidelijk wat er gebeurde tussen 1966 en 1984; het zou interessant zijn te weten of er geen poëzie is geschreven in die jaren of dat er niets gevonden kon worden. Nu gaapt er een hiaat dat intrigeert, zeker als er zoveel gedichten in deze verzameling zijn opgenomen.

Wat mij in het algemeen opvalt is de groei van de dichter. De eerste gedichten zijn nog conventioneel, staan in de traditie. Het is optimistische poëzie vol kleuren en bloemen. Veel gedichten hebben geen titel, wat soms de indruk geeft dat ze nog niet aan hun eindredactie toe waren. Soms zijn er kleine invloeden herkenbaar van de vitalisten, soms van Kouwenaar en Hans Andreus, een enkele keer van Vasalis en Nijhoff. Een gedicht als ‘Maria Lichtmis’ op pagina 37 verwijst ook naar de religieuze gevoeligheid van de dichter, die later nog sterker terugkomt.

Het gedicht: ‘En daar waar dromend Golgotha’ op pagina 38/39 is opgedragen aan Hendrik Marsman. Aanvankelijk denkend dat het om een opdracht aan Henk Bernlef ging (Bernlef was het pseudoniem van Henk Marsman), lijkt het mij toch gezien de thematiek en de woordkeus een opdracht te zijn aan de grote vitalist Hendrik Marsman die in 1940 op een schip vol vluchtelingen ten onder ging. De beginregel ‘Ik draag de stem van deze tijd / en roep van Sont tot Hellespont’ lijkt te verwijzen, evenals de laatste regel ‘want deze echte wereldboot / vaart verder nog voorbij de dood’ naar Marsmans Tempel en Kruis, waarin Marsman de grote eenheid van de beschavingen rond de Middellandse Zee bezingt. Geleidelijk aan worden gedichten lyrischer, de dichter (woord zowel als persoon) komt in de poëzie binnen:

Het lijkt alsof het gedicht ‘Klein Kredo’ (p. 100) een eerste stap is op weg naar poëzie, waarin het woord, het gedicht, de dichter nog duidelijker en bepalender hun intrede doen. Jan Paul Bresser bezint zich waarover, waarom en voor wie hij schrijft. Na 1984 zet deze trend zich voort, het lijkt alsof er een nieuwe poëtische wind waait: er ontstaat  een nieuwe stroom gedichten die rijper, voller en soms intenser zijn. Weliswaar begint deze nieuwe periode nog met een traditioneel sonnet, maar de zeventien korte liefdesliedjes zijn lyrisch en intens. Er staan prachtige regels in. De gedichten gaan over vrouw, kind, over de vreugden van het dagelijks leven. In het gedicht ‘Holland’ (p. 187) loopt hij met kind of kleinkind langs de zee. Het kind stelt nieuwsgierige kindervragen, schijnbaar niet existentieel, maar vragend naar de omgeving. Het leidt tot een bezinning bij de dichter: ‘…Elf jaar en al die vragen / Over dood en over leven / Sta maar stil en kijk maar even / En we zwegen en we zagen / Hoe het was en is gebleven / Waar we onze sporen vonden / Grasduinen en geestgronden.’

Jan Paul Bresser is geworden tot een dichter die niet anders kan. Als hij heeft rondgekeken en stilgestaan bij een boom, waar de lichtval hem aan opgedroogde tranen deed denken, schrijft hij een van zijn laatste gedichten.

Het zijn met name de rijpe gedichten uit zijn laatste productieve jaar, die mij tot de slotgedachte leiden, dat – met alle groot respect voor de samensteller Cor Gout, die met dit overvolle boek een liefdevol monument oprichtte voor Jan Paul Bresser – wanneer ik  een herdenkingsbundel van deze innemende, erudiete en stijlvolle schrijver zou hebben mogen samenstellen, ik voornamelijk de laatste gedichten gebundeld zou hebben in een mooi boekje dat ook typografisch van een grote schoonheid zou zijn. Ik zou daarbij zeker ook beeldend materiaal als illustratie, al of niet in contrapunt, hebben opgenomen dat door Jan Paul, die ook als beeldend kunstenaar actief was, gemaakt is, een stijlvol boekje voor een stijlvol, cultureel gevoelig mens.

Ik zou wel hetzelfde motto gebruikt hebben waarin de levenskunstenaar die Jan Paul ook was zichzelf typeert: ‘Leven moet helemaal zijn / de druppel / die de kan doet overlopen’.