Het meisje en de dood
door Peter Vermaat
–
–
Tot aan het ogenblik dat ze in 2020 de Nobelprijs voor de Literatuur won, was Louise Glück in de Verenigde Staten en het Engelse taalgebied al jaren een gevierde dichter, terwijl haar bekendheid in Nederland vrijwel nihil bleek. Mede om dat te veranderen, kreeg Radna Fabias de opdracht voor het vertalen van Glück’s bundel Averno uit 2006. Fabias is zelf eveneens een ‘plotselinge bekende’: haar debuut en tot nu toe enige bundel Habitus uit 2018 werd bekroond met maar liefst vijf prijzen, waaronder de Grote Poëzieprijs.
Naar aanleiding van het gekrakeel rond de vertaling van The Hill we climb van Amanda Gorman gaf Fabias desgevraagd aan dat ze te druk was met het vertalen van Averno om aandacht te kunnen hebben voor het gedoe: ‘Laat ik het zo zeggen: ik wil mijn schaarse bandbreedte daarvoor niet gebruiken. In de gesprekken die daarover werden gevoerd, werden valse tegenstellingen gecreëerd en complexe zaken behoorlijk gereduceerd. Het is het soort ruis waartegen ik mezelf probeer te beschermen. Ook in die kwestie stond Averno mij overigens bij.’
De bundel van Glück bestaat uit twee afdelingen van ongeveer gelijke lengte, die zijn opgebouwd uit korte en meestal vrij lange gedichten. Beide afdelingen bevatten een gedicht met de titel ‘Persephone the wanderer / Persephone de zwerver’. De gedichten zelf bevatten veel witregels: meestal tussen één of twee regels en nooit later dan na vijf regels. De taal zelf is gevat in vrije verzen, nooit metrisch, bij tijd en wijle wel ritmisch en hoogstens gebruik makend van binnenrijm of klankherhaling. De toon van de dichter is vrijwel altijd verhalend of nadenkend. Feesten van de klank houdt ze ver van zich.
Het aangename van deze uitgave is dat hij tweetalig is: op de linker pagina’s lees je Glück’s originele gedichten, terwijl op de rechter pagina’s de hiermee corresponderende vertaling van Fabias is afgedrukt. Al vrijwel meteen vroeg ik me tijdens het lezen af of er wel een noodzaak voor een vertaling bestaat. Het doel van een uitgever van een vertaling is naar men desgevraagd aangeeft in de regel het ‘beschikbaar maken’ van de poëzie van de vertaalde dichter, maar in dit geval lijken noch taalgebruik, noch betekenistechnische aspecten van het origineel daartoe direct aanleiding te geven. Om een vergelijking te maken met de andere kant van het spectrum: zelfs een vertaling van James Joyce’s Finnegan’s Wake maakt dat werk verre van ‘onmiddellijk beschikbaar’ voor de lezer. In het geval van Glück ga ik ervan uit dat de gemiddelde liefhebber van Nederlandse poëzie geen enkele moeite heeft met haar Engels. Waarom dan een vertaling en – in het verlengde daarvan – de vraag: waarom deze?
In haar vertaling blijft Fabias vrij dicht bij het origineel, zij het dat ze zich daarbij voornamelijk richt op de semantische aspecten ervan. Dat wordt zichtbaar in het volgende fragment:
| (…) Persephone is having sex in hell. Unlike the rest of us, she doesn’t know what winter is, only that she is what causes it. (…) – [p. 34] – |
(…) Persephone heeft seks in de hel. In tegenstelling tot de rest van ons, weet ze niet wat winter is, alleen dat zij die veroorzaakt. (…) – [p. 35] |
Wanneer je het ritme van het Engelse origineel vergelijkt met de vertaling, zie je dat dit daarin niet terugkomt. Het muzikale in de tekst van Glück wordt door Fabias niet overgebracht in het Nederlands, terwijl ze de klankherhaling van de korte ‘è’ en de lange ‘oo’ wel overneemt. Hier komen we overigens ook een aspect op het spoor van het vertalen op zich, waarvan je je als vertaler in feit nooit ontdoen kunt. Hier is dat de sterke connotatie in het Nederlands van het woord ‘hel’ met het christelijke aspect van vuur en verdoemenis, terwijl dat woord in de Germaanse mythologie gelijkstaat aan de onderwereld. In de Griekse mythologie, waaruit Persephone als godin van de lente afkomstig is, speelt die onderwereld alleen een rol als plaats waar de doden te vinden zijn, vrijwel nooit als plaats ‘waar het geween zal zijn en het tandengeknars’.
Even verderop gebeurt er overigens met muzikaliteit in origineel en vertaling het omgekeerd:
| (…) She does know the earth is run by mothers, this much is certain. She also knows she is not what is called a girl any longer. Regarding incarceration, she believes – she has been a prisoner since she has been a daughter. – The terrible reunions in store for her will take up the rest of her life. When the passion for expiation is chronic, fierce, you do not choose the way you live. You do not live; you are not allowed to die. – [p. 34] – |
(…) Ze weet wel dat de aarde door moeders bestuurd wordt, zoveel is zeker. Ze weet ook dat ze niet langer wat men noemt een meisje is. Betreffende opsluiting, gelooft ze – dat ze een gevangene is daar ze een dochter is. – De vreselijke herinneringen die voor haar in het verschiet liggen zullen de rest van haar leven in beslag nemen. Als de hartstocht voor boetedoening chronisch is, fel, kies je niet hoe je leeft. Je leeft niet; je mag niet doodgaan. – [p. 35] |
Waar Glück in ‘she has been a prisoner since she has been a daughter’ weinig ritme gebruikt, doet Fabias dit met ‘dat ze een gevangene is daar ze een dochter is’ weer wel. Ook hier treffen we een kenmerk van het Nederlands aan dat het vertalers lastig zal maken: het vrijwel altijd moeten gebruiken van een lidwoord voorafgaand aan het zelfstandig naamwoord, waar dat in het Engels even vaak achterwege kan blijven. Vergelijk ‘in store’ met ‘in het verschiet’ en (uit het eerste fragment) ‘in hell’ met ‘in de hel’. Die extra lettergreep kan de zin in het Nederlands laten horten en stoten, terwijl het Engelse origineel veel vloeiender klinkt.
Laat je overigens niet voor de gek houden door het relatief eenvoudige taalgebruik van Glück. Door het thema van Persephone, de dochter van Demeter (godin van de oogst), die door Hades (god van de onderwereld) wordt geschaakt, maar haar na smeekbeden van haar moeder toestaat om de helft van haar bestaan in de bovenwereld door te brengen, te koppelen aan de overgang van ‘meisje’ naar ‘vrouw’ of ‘moeder’ maakt Glück de betekenislaag onder de anekdotische complex, ook door connotaties van onder- en bovenwereld met de onderste en bovenste lichaamshelft, waarbij meteen de tegenstelling tot de Apollonische wereld van ‘het hoofd’ tot de Dionysische wereld van ‘het hart’ of zo je wilt ‘het zinnelijke’ wordt ingesloten.
De titel Averno heeft betrekking op Lago d’Averno, het Midden-Italiaanse kratermeer dat in de mythologie en meer specifiek in Vergilius’ Aeneis de ingang tot de onderwereld vormt. Ook hier ligt de connotatie in het domein ‘overgang van meisje naar vrouw’ niet heel ver weg.
Naast de ‘betekenisgetrouwheid’ van haar vertaling maakt Fabias ook vaak een net wat minder voor de hand liggende en daarmee een mijns inziens goede keuze met haar woordgebruik. Je zou immers ‘passion’ heel eenvoudig met ‘passie’ kunnen vertalen, terwijl Fabias kiest voor het krachtiger ‘hartstocht’. Hetzelfde geldt voor haar vertaling van ‘in store’ met ‘in het verschiet’ en niet het letterlijke ‘in voorraad’.
Ten slotte de regels waarmee de bundel besluit, die naar mijn mening de ontoereikendheid van iedere poging tot vertaling van poëzie aantonen:
| (…) I approached Zeus. Tell me, I would ask him, how can I endure the earth? – And he would say, in a short time you will be here again. And in the time between – you will forget everything: those fields of ice will be the meadows of Elysium. – [p. 158] – |
(…) benaderde ik Zeus. Vertel me, vroeg ik hem, hoe kan ik de aarde verdragen? – En dan zei hij, binnenkort ben je hier weer. En in de tussentijd – zul je alles vergeten: die ijsvelden zullen de weiden van Elysium zijn. – [p. 159] |
In ‘those fields of ice will be / the meadows of Elysium’ zit een ritme dat langzaam uitdooft naar de eeuwigheid, waarbij de klank misschien nog even naklinkt in je geestesoor, terwijl ‘die ijsvelden zullen / de weiden van Elysium zijn’ vrij abrupt tot zwijgen komt, waarbij de evocatie van de eeuwigheid niet plaatsvindt. Fabias had kunnen kiezen voor ‘die velden van ijs zullen dan zijn / de weiden van Elysium’, waarmee in elk geval het ritme uit Glück’s gedicht zou zijn overgenomen en – belangrijker – ook de vertaling op dezelfde manier ‘uitklinkt’ als het origineel. Maar zelfs dan zou de echo van ‘everything’ in ‘Elysium’ onvertaalbaar blijven.
____
Louise Glück (2021). Averno vertaald door Radna Fabias. Arbeiderspers, 159 blz. € 22,50. ISBN 9789029544061
