Niet voor de ongelovigen
door Hettie Mark
–
–
De ondertitel van de bundel Als het nu eens zo is… luidt: Gedichten en gedachten over God. Maar in tegenstelling tot wat dat doet vermoeden, is deze bundel niet samengesteld uit gedichten van Henk Kroese zelf. Kroese was tot zijn emeritaat in 2016 predikant in Muiden, Amsterdam en Wijk bij Duurstede. Hij heeft een bloemlezing verzameld van honderd gedichten van zeventig dichters, al dan niet uit het Nederlands taalgebied. De gedichten die hij gekozen heeft, hebben hem aangesproken omdat ze voor hem allemaal met God te maken hebben en met ‘de vreugde van mijn geloof én mijn worsteling ermee te herkennen en te verwoorden’, zoals Kroese in zijn voorwoord stelt.
Op de linkerpagina staan de gedichten afgedrukt met op de pagina er tegenover de gedachten die bij Kroese opkwamen na lezing van het gedicht. Hij stelt nadrukkelijk in de verantwoording dat het niet zijn bedoeling is geweest om de gedichten uit te leggen, maar om zijn gedachten en associaties met betrekking tot God en geloven daarbij te verwoorden, in de hoop dat het anderen kan helpen in de worsteling met hun geloof. Die gedachten zijn in heel korte zinnen onderverdeeld in wat op strofen lijkt en hebben op het eerste gezicht zelf ook de uiterlijke vorm van een gedicht aangenomen. Ze lenen zich er goed voor om als een preek vanaf de kansel uitgesproken te worden.
Veel dichters hebben zich beziggehouden met God vanuit hun geloof en hun twijfel: namen die komen bovendrijven zijn Leo Vroman, Toon Tellegen, Willem Jan Otten. Zij zijn ook vertegenwoordigd in deze bundel, net als Kopland, Pierre Kemp, Willem Wilmink en vele anderen. Opvallend is dat Kroese zich bij de moderne tijd gehouden heeft, op de gedichten van Hadewych uit de 13e eeuw na en die van Augustinus (354-430), bisschop van Hippo, in een hertaling van Huub Oosterhuis. Naast de Nederlandstalige dichters zijn er ook vertalingen opgenomen van bijvoorbeeld Czeslaw Milosz, van Rilke en Paul Celan, van Antonio Machado en Dag Hammarskjöld. Kroese heeft uit een groot bereik geput, dat diverse landen omvat. Hij heeft enkele gedichten uitgekozen die betrekking hebben op de joodse godsdienst, maar die uit de grote wereldgodsdiensten zoals de Islam, het Boeddhisme en Hindoeïsme heeft hij links laten liggen, waarmee het een overwegend christelijke bundel is geworden. Het is dan ook een zeer persoonlijke keuze, met geen ander criterium dan dat de gedichten hem op de een of andere manier geraakt hebben in zijn geloofsbeleving. Dat zal ook de reden zijn waarom er geen gedichten zijn opgenomen van de calvinistische dichter Willem de Mérode en de katholieke Anton van Duinkerken, om er maar eens een paar te noemen.
De titel van de bundel komt uit een gedicht van Geert Boogaard, Nederlands predikant en dichter:
–
–
Als het nu eens zo is, dat onder dat graf
dat ik indertijd gekocht heb,
armen zijn,
eeuwige armen.
–
Als er nu eens
een God is,
niet zozeer
boven ons,
maar onder ons.
Een God onder ons,
dat moet het einde zijn
van alle vrees.
–
Door de dood heen
mag je dan
naar hem toevallen.
–
De gedachten die dit gedicht bij Kroese doet opkomen, zijn de volgende:
–
–
‘Als het nu eens zo is…’-
–
Over God valt niets te beweren
Dat is de zwakte van elke theologie
–
Hij onttrekt zich aan ons waarnemen
Niemand krijgt grip op zijn wezen
–
Toch is de idee dat Hij boven ons staat onuitroeibaar –
Hij is De Opperste Machthebber
–
Maar wat heb je daaraan als het kwaad je treft
en de dood je inhaalt?
–
Geert Boogaard doet een poging
het denken over God op z’n kop te zetten:
‘Als er nu eens een God is die niet zozeer bóven ons is, maar ónder ons?’
–
Dan kan niets of niemand mij uit Zijn armen roven
Dan vallen we als we sterven naar Hem toe…
–
Een veilig idee –
als het zo is…
–
Dit is geen bundel voor ongelovigen, maar voor mensen die twijfelen en zich verwijderd voelen van hun geloof. Kroese blijft aan de veilige kant met zijn keuze van gedichten: geen blasfemische Baudelaire of Reve, geen ketters of atheïsten die zich mogen uitspreken over God en geloof. Het is allemaal nogal braaf en blijmoedig en stichtelijk. Multatuli’s uitspraak ‘O God, er is geen God!’ zul je hier dan ook niet tegenkomen.
Een ander punt is dat Kroese een aantal gedichten zo interpreteert dat ze tot de religieuze poëzie gerekend kunnen worden, maar het is nog maar de vraag of ze daar inderdaad onder vallen. Kroese noemt een gedicht al gauw een gebed. Maar bij veel mystici zoals de eerder genoemde Hadewych en ook in de werken van Jan van Ruusbroec en Teresa van Avila is het moeilijk om de goddelijke extase te onderscheiden van de erotische metaforiek. Omgekeerd geldt dat ook: een gedicht waarvan Kroese aanneemt dat het religieuze gevoelens uitdrukt, kan heel goed voor een aardse geliefde bedoeld zijn.
Kroese heeft ook een gedicht opgenomen dat hij zelf geschreven heeft:
–
–
Vergeef mij dat ik U veronderstel –
voor mijn geloof verdient U beter,
maar denkend word ik U niet zeker.
Dat is niet erg – U vindt mij wel!
–
U bent de bron van mijn gebed.
Voor wie mij liefheeft, wil ik heten!
Maar als ik U wil vangen in mijn weten
zoek ik vergeefs en proef ik Uw verzet.
–
U bent te groot voor onze wetenschap
De weg naar U loopt door mijn onvermogen
Hoe heeft het zover kunnen komen
dat U zichzelf verloren gaf?
–
U weet mij steeds opnieuw te vinden!
In mijn gebed spreekt U mij aan
in mijn lied kunt U bestaan –
U maakt van mij een ziende blinde.
–
Wat anders kan ik U dan loven?!
Misschien is beeld-loos zijn Uw wil –
leert U mij zo, latent en stil,
hoe je dat doet: geloven…
–
De gedachten op de pagina ernaast gaan over de tegenstelling tussen vertrouwen en zekerheid. Het is een ongetwijfeld oprecht gedicht, waar bovendien uit blijkt dat Kroese veel poëzie gelezen heeft: Neeltje Maria Min is erin terug te vinden met haar bekendste gedicht ‘Voor wie ik liefheb wil ik heten’ en ook klinkt de echo van Jef Lasts ‘Vergeef me zo ik rijker ben dan gij’ door in de titel.
Kroese heeft in deze bundel een poging ondernomen om zijn gedachten weer te geven bij gedichten. Maar de gedichten kunnen heel goed voor zichzelf spreken en in tegenstelling tot Kroese zelf richten ze zich niet alleen tot de gelovigen.
____
Henk Kroese (2022). Als het nu eens zo is… Uitgeverij Van Warven, 244 blz. € 24,95 ISBN 9789493175914
