Onlangs verscheen 42 vensters op Warten auf den Fluss, van de Duitse dichteres Barbara Köhler (1959-2021). Deze bundel kwam tot stand door een samenwerking van Terras, Perdu en Poëziecentrum en werd mede mogelijk gemaakt door steun van het Nederlands Letterenfonds, de Kunststiftung NRW en het Goethe Institut.
Op een houten zigzagbrug die sinds 2010 op verschillende plaatsen in het Ruhrgebiet werd opgebouwd, wachtte ook Köhler op het herstel van de rivier de Emscher en schreef er 42 teksten over, in vlekkeloos vierkante vorm – 42 vensters op een veranderend, aangetast landschap en op een leven dat voorbijglijdt.
De bundel verscheen ter nagedachtenis van Köhler (ze overleed in januari 2021), en werd briljant vertaald door Ton Naaijkens. Sander de Vaan sprak met deze essayist en vertaler, die eerder o.a. het Verzameld Werk van Paul Celan (Athenaeum, 2020) bezorgde en meeschreef aan Vertalen in de Nederlanden (Boom, 2020). Verder is hij redacteur van Filter, tijdschrift over vertalen (AFdH Uitgevers).
foto Poetry International
Waar staat Barbara Köhler in het hedendaagse Duitse poëzielandschap?
Barbara Köhler (1959-2021) was – en is – een zeer bijzondere stem in het landschap van de Duitse poëzie. Ze draagt de intensiteit van de voormalige DDR-poëzie met zich mee, liep als dichter voorop in de algehele Duitstalige poëzie, vooral ook door steeds op zoek te gaan naar nieuwe taal en nieuwe vormen. Zij opereerde bovendien in een intrigerend tussengebied van literatuur en beeldende kunst – met alle aandacht voor wat haar het sterkst interesseerde: zinvol leven, het vrouwelijke perspectief, hoe talen werken, hoe talen op elkaar inwerken, wat creativiteit precies inhoudt, wat de natuur met je doet en de bedreiging door diezelfde natuur, of op het oog kleinere zaken, zoals wat het betekent voor jezelf als je een hele poos moet wachten op wat dan ook.
Hoe zou je het Warten auf den Fluss-project willen omschrijven?
De Rotterdamse kunstenaarsgroep Observatorium richt zich sinds midden jaren negentig onder meer op omgevingskunst en architectuur. In 2010 maakte de groep in het kader van een grote tentoonstelling in en rond Essen, midden in het Ruhrgebied, een tijdelijke, houten wandel- en wooninstallatie in de toekomstige bedding van de rivier de Emscher, die in de tijd van de zware industrie tot open riool verworden was. ‘Warten auf den Fluss’ noemden ze die installatie. Ze nodigden er mensen uit, kunstenaars, denkers, en onder meer ook Barbara Köhler, die er een tijd lang verbleef en een meesterwerk van 42 gedichten schreef over dat eindeloze wachten op de rivier. In de bundel wordt het geweld tegen de natuur waarvan in het Ruhrgebied enorm sprake was, besproken, worden ontmoetingen gevierd en verschillende talen gesproken. Het lange wachten werd ook in verband gebracht met de dood.
In haar voorwoord schrijft Barbara:
‘Woorden die in twee talen op dezelfde manier geschreven of uitgesproken worden, maar in betekenis verschillen, noem je in de regel valse vrienden; tussen het Duits en het Nederlands heb je er door de grote verwantschap naar verluidt veel van. Maar mogelijkerwijs is het woord VALS het enige valse aan de benaming omdat het het zicht belemmert op wat dergelijke woorden juist blootleggen: ongewone perspectieven op het vreemde, op zowel het andere als het vertrouwde, het gewone – en de mogelijke, plotseling weer mogelijke bewegingen ertussen, een vriendelijkheid.’
Hoe sta jij tegenover deze zienswijze?
In de gedichtpassages over de zogenaamde valse vrienden worden zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen talen gevierd – en als vanzelfsprekend betrokken op de mensen die ze spreken. Barbara Köhler probeert dat contact tussen talen, vooral het Nederlands en het Duits, op verschillende manieren uit. Ze proeft van het vreemde en proeft van het bekende en legt zo verrassende verbanden. In ieder geval worden ‘valse vrienden’ niet gezien als fouten tegen de taal. Integendeel, in de vertekening van talen die op elkaar botsen en wanneer je niet meer weet in welke taal je je bevindt, wordt een nieuwe kwaliteit gezien. Zij noemt die verrassend ‘een vriendelijkheid’ en daarmee gaat het ineens over mensen en over hun houding. Er zitten vrienden in de vriendelijkheid. Voor de vertaling werd het taalcontact omgekeerd: waar Duits stond kwam Nederlands te staan en waar Nederlands stond is het Duits teruggekeerd. De talen Engels en Frans staan er zo’n beetje met een glimlach bij te kijken. Zo kom je als het ware vanzelf terecht in de gesprekken die Barbara Köhler met zichzelf en met de makers en bezoekers van de installatie moet hebben gevoerd – onder meer over de terugkeer van de eerder zo vervuilde rivier.
Welke drie gedichten uit de reeks zou je hier graag zien?
De eerste drie gedichten:
*
*
42 vensters op Warten auf den Fluss
Barbara Köhler
ISBN (NL): 978-90-8321-601-0
Prijs: € 19,95, Pagina’s: 96
