Monique Wilmer-Leegwater – Wisselplaats

De mens is niet de Meester van de Schepping

door Hettie Marzak

–

–
Monique Wilmer-Leegwater is een van de dichters die zich verenigd hebben in de Klimaatdichters, een beweging van Nederlandse en Vlaamse woordkunstenaars die met hun poëzie aandacht vragen voor een klimaatvriendelijke wereld. In haar debuutbundel Wisselplaats is haar liefde voor de natuur dan ook sterk aanwezig. Ze onderzoekt de relatie van de mens tot de natuur en vooral de verhouding van de mens tot de dieren. In het eerste gedicht van de afdeling ‘Niet van deze wereld’, dat dezelfde titel draagt als de bundel, geeft ze aan hoe belangrijk de dieren voor haar zijn: ‘(…) Mensen / zie ik over het hoofd, dieren niet, geen dieren. Die zie ik altijd.’ Voor wie naar aanleiding van deze versregels een klimaatactivisme veronderstelt dat eenzijdig, agressief of schreeuwend opdringerig moet zijn, is deze bundel weldadig zachtmoedig en beschouwend, echter zonder in te boeten op importantie of nadrukkelijkheid van de boodschap. Dat het met de natuur beroerd gesteld is, weet iedereen. Dat we het tij moeten keren is ook meermalen bekendgemaakt door mensen als Greta Thunberg en de groep Extinction Rebellion. Maar Wilmer-Leegwater vertelt het op een zachtaardiger manier, dringt niemand iets op, overschreeuwt niemand en klaagt geen schuldigen aan. Wat zij doet zou wel eens veel effectiever kunnen zijn: in haar gedichten geeft ze haar lezers de kans zich te verplaatsen in de natuur en vooral in het dier, om zich diens leven en gevoelens voor te stellen. De titel van haar bundel wijst daar al op. Zij gaat hierbij heel subtiel te werk:

Voor Wilmer-Leegwater, die het vermeende superioriteitsgevoel van de mens aan de kaak stelt, is er niet zo veel verschil tussen mensen en dieren, maar wij zijn dat of vergeten of we willen het niet erkennen. Zij noemt zichzelf ‘de tweebenige tussen het vee’ en legt de nadruk op onze verwantschap met de dieren als ze vertelt over een big, ‘De askralen in zijn speelse kop, zijn hart / in een mensenborst, nagenoeg even groot / soortgelijke hartenklop.’ Geen dier dat genetisch gezien zo op een mens lijkt als een varken. Het geeft te denken, zoals bijna alle gedichten in deze bundel.
Dat er weinig verschil is tussen beide soorten laat zij ook zien in de tweede afdeling, ‘Voorbij de dieren’. In deze gedichten komt een andere kant van de dieren aan bod: niet schattig, maar gevaarlijk. Er is sprake van klauw, tand, kwijl. Van pikken, verminken, doden. Maar ook van de hypocrisie van de mens die deze kant niet bij zichzelf durft te onderkennen, zoals in de eerste strofe van het gedicht ‘Kreng’:

In de derde en kleinste afdeling ‘Kijk, daar gaan de meisjes’ verlegt de dichter haar aandacht naar de mensen, in de eerste plaats naar de verhouding tussen moeders en dochters. Ontroerende gedichten schrijft ze, over een ontmoeting met haar reeds overleden moeder met wie ze thee gaat drinken (‘Of we nog / iets anders wensten. Ik kon wel wat bedenken / maar was bang een god te tarten.’). En een kleine cyclus van drie breekbare gedichten over een zwangerschap die niet zo verliep als gewenst was. Nergens wordt de dichter sentimenteel, maar steeds weet ze met precies de juiste versregels je te treffen waar je het kwetsbaarst bent. Wilmer-Leegwater heeft genoeg aan een half woord om zich verstaanbaar te maken. De beelden die zij oproept, zijn voor iedereen herkenbaar. Haar taalgebruik is als vanzelfsprekend, alsof ze niet lang hoefde te zoeken naar de woorden die ze wilde gebruiken. Maar juist de poëzie die eenvoudig lijkt, vergt vaak de meeste vaardigheid.

De relatie van moeders met zonen komt aan bod in de vierde afdeling ‘Notities van een klein toneel van onvolkomenheid’, waarin een angstig voorgevoel van naderend onheil te bespeuren valt. Het vaste vertrouwen dat alles wel goed zal komen, is weggevallen: ‘Diepe tunnels moeten we graven, onvindbaar voor alles / met schuim op de kaken.’ (Uit: ‘Eldorado’) Het gevaar dat komt aangeslopen als een roofdier wordt zichtbaar gemaakt in de afdeling ‘Bloedbanden’. Extreme hitte en kou, overstromingen, bosbranden en andere natuurrampen: de mensen hebben zich gedragen als veroveraars die het land overweldigd hebben en bezet houden en de oorspronkelijke bewoners, de dieren, verdreven hebben en hen nu behandelden als iets waarvoor je geen respect hoeft te hebben. Nu stevenen we welbewust op het apocalyptische einde af, we willen niet vooruitzien, we ontkennen wat er is en weigeren verantwoordelijkheid te dragen.

Toch heet de laatste afdeling van deze indrukwekkende bundel ‘Zing, Yggdrasil, zing’. Yggdrasil is de levensboom of wereldboom in de Noorse kosmogonie, die symbool staat voor felle levenskracht. Deze levenskracht wordt door de dichter ook toebedeeld aan de aarde en de mens die er onderdeel van uitmaakt. Er is sprake van een nieuw begin, als mens en dier gelijk geworden zijn en elkaar niet meer als vijand of prooi beschouwen. Er is hoop en vertrouwen dat alles anders zal worden, al zal niet alles gered kunnen worden. De dichter is niet naïef en ontkent de realiteit niet. De cyclus ‘Schemerdier’ bestaat uit drie gedichten die de bundel afsluiten. Het zijn misschien wel de mooiste gedichten waarin de dichter alles heeft samengebracht wat ze eerder te vertellen had: dat wij en de wereld slechts kunnen overleven als we erkennen dat we niet superieur zijn aan andere levensvormen, als we leren samen te werken en respect te hebben voor al wat leeft.

Het ‘schemerdier’, waarvan de dichter spreekt, zal aan land komen uit zon en zee, met ‘Geknakte armen, gebroken benen, ingeslagen hoofden.’ Deze profetie doet denken aan het gedicht van W. B. Yeats, The second coming: ‘And what rough beast, its hour come round at last, / Slouches towards Bethlehem to be born?’ Je moet er niet aan denken dat dichters het bij het rechte eind hebben.
____

Monique Wilmer-Leegwater (2023). Wisselplaats. Uitgeverij U2pi, 92 blz. € 15.00. ISBN 9789493299573