door Hans Franse
–
Voor de derde keer lees ik het boek van Carlo Levi met de fascinerende titel: Christo si è fermata a Eboli (Christus kwam niet verder dan Eboli), dat het dehumane van het fascisme weergeeft.
Eboli is een plaats in Zuid-Italië ten zuidoosten van Napels. Levi ziet deze plaats als het begin van de echte uitgebuite mezzo-giorno; het land onvruchtbaar geworden door ontbossing en verwaarlozing van de rivieren, de gele naakte klei werd woestijn waarover de wind loeide en waar nergens enige beschutting was. Het is één van die boeken, waardoor je niet alleen zicht krijgt op wat fascisme was en is, maar waardoor je vooral voelt wat het voor hen die het bewind aan den lijve meemaken betekent. Hoewel ik veel erover heb gelezen en rationeel de causaliteit en de gevolgen begrijp, is aanvoelen iets anders. Het is de kracht van de kunstenaar, dat emotionele deel weer te geven zodat ineens duidelijk wordt waar het om gaat. Zoals de Guernica van Picasso en het boek van Hemmingway ‘For whom the bell tolls’ in beeld en woord de Spaanse burgeroorlog mee laten voelen en ‘De achttien doden’ van Jan Campert nog steeds meer doet dan duizend toespraken, zo is dit boek een duidelijke emotionele plaatsbepaling van het fascisme, waarin het leven van de boeren in dat gebied, met de lege armoede, de hopeloosheid van het bestaan, de resignatie en de aanvaarding tegenover de onbetekenende bovenlaag in het dorp wordt gesteld, die eigenlijk vindt dat boeren beesten zijn en ondertussen de macht uitoefent: Levi vereenzelvigt zich met de boeren en is tegelijk afstandelijk genoeg om analyses te kunnen maken op een literaire manier.
foto © Carl Van Vechten, Wikipedia
Carlo Levi (1902-1975) moet niet verward worden met Primo Levi die op een huiveringwekkende manier zijn verblijf in Auschwitz beschreef in ‘Se questo è un uomo’, een boek dat mij vooral de kracht laat zien van de humaniteit. Carlo Levi kwam voort uit de Joodse bourgeoisie in Turijn. Hij studeerde medicijnen, maar oefende het vak nooit uit. Hij besloot schilder te worden. Nadat Mussolini in 1924 zichzelf tot dictator van Italië uitriep (en vervolgens als een Caesar de jaartelling aanpaste, 1925 werd het jaar 1) kwam Levi in contact met antifascistische organisaties, als ‘Giustizia e Liberta’.
In de tweedeling en strijd om de macht, waarbij de morele macht niet door Mussolini en de zijnen werd veroverd, ondanks de steun van de R.K. Kerk die in 1929 een Concordaat afsloot waaruit Vaticaanstad voortkwam, werd Levi aangegeven door een collega-schrijver, Dino Segre, tevens een geheim agent van de OVRA, (de verklikdienst van Mussolini: Organizzazione di Vigilanza e Repressioni dal Anti-fascismo -organisatie van waakzaamheid en onderdrukking van het antifascisme). Hij werd verbannen uit zijn vertrouwde omgeving, hem werd een woonplaats aangewezen, waarin hij met veel beperkingen mocht leven: een confinato. De ‘podestà’ (fascistische burgemeester) bewaakte hem, hij mocht de grenzen van zijn woonplek niet overschrijden en leefde in een avondklok, contacten met de mensen werden strikt gecontroleerd. Levi kwam terecht in de plaats Aliano, uitgesproken als Gagliano, in het lege, straatarme, onontwikkelde land van Calabrië, werd door de boeren als dokter erkend, want de andere twee waren te oud of te slecht. Zijn belevenissen en observaties vullen dit fascinerende boek. Hij blijft confinato tot Addis Abbeba valt in 1935, krijgt gratie en mag terug naar Turijn.
Confinati waren in het algemeen (politiek) invloedrijke of afwijkende mensen, hoewel er ook middenstanders waren die een concurrent aangaven. Wat aan zo een verbanning voorafgaat is nooit mooier uitgebeeld dan door Sofia Loren en Marcello Mastroianni in de film ‘Una giornata particolare’ (regie: Ettore Scola), een film die vooral ontroert, maar tegelijkertijd een dodelijke analyse is van het lege fascisme.
Mastroianni speelt een homofiele journalist die vanwege zijn geaardheid wordt verbannen, Sofia Loren lijdt onder de machohouding van de mannelijke, krachtige fascisten. Er is veel tederheid in de film in een systeem dat geen tederheid erkent; macht en mannelijkheid zijn belangrijk.
Fascisme was iets van de steden, zegt Levi, van de conservatieve middenklasse. Niet iets van de boeren. Kleine machthebbers reageerden als despoten: het systeem was een reus op lemen voeten. Van de volksopvoeding kwam niets terecht, in mijn ‘paese’ zijn oudere mensen nog vaak analfabeet.
Er is ook veel bruut geweld. Reeds voor de eerste wereldoorlog plaveiden de futuristen de weg met un Futuristisch Manifest, geformuleerd door Marinetti.
Ik citeer: Wij willen de oorlog verheerlijken – enige hygiëne van de wereld – net als het militarisme, het patriottisme, de verwoestende gebaren van de anarchisten, de Ideeën zo mooi om voor te sterven, en de minachting voor de vrouw.
Couperus is een onverdachte getuige van de botsing tussen de fantaserende Futuristen en de winkeliers die van het toerisme leven, hij beschrijft die bijeenkomst in Florence.
Het geweld werd steeds reëler en heviger, men schrok niet terug voor de politieke moord, ook in het buitenland, vooral Frankrijk, waar Sandro Pertini het verzet leidde. Een boek en een film, waarin je alle elementen van het fascisme, maar vooral conservatisme en wreedheid kunt ervaren: Alberto Moravia ‘Il conformista’, huiveringwekkend en tezelfdertijd indrukwekkend verfilmd door Bertolucci: wreedheid en aanpassing bedekt door conservatief fatsoen. De in de film gepleegde moord schokt, de houding van de beschouwer is schokkend: het is de duidelijkste verbeelding waar een regime toe kan komen, dat de menselijke waardigheid en gelijkwaardigheid uitbant.
(Deze column schreef Hans Franse in 2021.)