Klassieker 80: Marijke Hanegraaf – Stokgooier en lezer

door Edith de Gilde

In de brochure die de stad Oostende in januari 2006 uitgaf ter gelegenheid van de door haar georganiseerde poëziewedstrijd 2005-2006 schrijft Marijke Hanegraaf:

Ik ben geboren in 1946 in Tilburg, in een gezin van zes kinderen, waarvan ik het vijfde was. Mijn vader was houthandelaar. Hij rooide hout en zaagde het tot openhaardblokken of maakte er vogelhuisjes, bloembakjes en vooral kerststallen van. Ook maakte hij de mooiste levenslopen. En mijn moeder schreef de mooiste brieven, recht uit het hart. Ik ben niet opgegroeid met literatuur (…) Wel heb ik van jongsaf graag geschreven. (…) Tussen mijn veertigste en mijn vijftigste jaar kreeg ik het idee dat er meer in me zat dan eruit kwam. Ik wilde mijn schrijven verder ontwikkelen en ging naar Schrijversvakschool ‘t Colofon in Amsterdam. Tot dan had ik sporadisch gedichten geschreven, nu richtte ik me volledig op de poëzie.

Hanegraaf publiceerde in diverse literaire bladen. In 2001 debuteerde zij bij De Arbeiderspers met de bundel Veerstraat, die genomineerd werd voor de C. Buddingh’-prijs. Haar tweede bundel, Proefsteen, komt dit jaar uit, weer bij De Arbeiderspers.

‘Stokgooier en lezer’ won in januari 2006 de derde prijs in de derde editie van de Poëzieprijs van de stad Oostende. Het onderscheidt zich van eerdere gedichten door een krachtige toon. Veel gedichten in Veerstraat zijn aarzelender. Ze houden zich bezig met de plaatsbepaling van het individu in een samenleving die als onverschillig wordt ervaren. Dat hierin een mens zijn plaats zoekt, is niet meer dan toeval:

–
Met bescheiden overlevingsdrang sta ik aan de rand
van het trottoir, een toevallig geplaatst persoon
die opgaat in de wijdte van een plein
–
uit: ‘In het ochtendrumoer’.
–

Ook de ‘hij’ in ‘Stokgooier en lezer’ is een overlever, maar aan zijn overlevingsdrang is niets bescheidens op te merken. Geboren in een omgeving die als ziekmakend armoedig wordt beschreven (de woorden ‘arm’, ‘ziekte’ en ‘grond’ komen in de eerste, korte strofe elk twee maal voor) is hij ondubbelzinnig zichzelf: een lezer. Hij is zichzelf, maar niet zonder slag of stoot. Het lezen moet veroverd worden: ‘hij vocht om de letter’. Een verovering die eenzaamheid met zich meebrengt: ‘Gericht in zichzelf’ ‘bracht hij zich voort’. Het gevecht om de letter is een tweede geboorte die deze lezer behalve eenzaamheid ook zijn bestemming schenkt: ‘wie was hij zonder’. Dat ‘hij’ beter af is door zijn lezerschap wordt extra benadrukt door de vierde strofe, waarin het huis waarin hij opgroeit en dat moet staan in een omgeving die al als arm en ziekmakend is beschreven, ook nog eens wordt voorgesteld als donker, duister, ijzig, kil (‘ijzeren spiegel’) en stinkend.
Blijkbaar leveren de letters in deze onaantrekkelijke omgeving niet altijd voldoende ontsnappingsmogelijkheden: ‘liever het veld’. Het veld waarnaar de boeken niet mee worden genomen: daar vindt ‘hij’ een andere manier om zichzelf te worden.

Voor ik het gedicht las, zag ik op de dag van de prijsuitreiking in bibliotheek Kris Lambert in Oostende de titel geprojecteerd staan op het plafond. Ik veronderstelde twee personen: een stokgooier en een lezer. Pas later bleken die twee één te zijn: de in zichzelf gerichte lezer, die binnenshuis, lezend bij zwak licht, een statisch beeld biedt, komt in het veld in beweging. Een beweging waarvan de snelheid wordt gesuggereerd in de opeenvolging zonder voegwoorden van ‘sneed, sloeg, joeg’ en die felheid krijgt in de ie-klanken van ‘zie’, ‘zwiepen’ en ‘klieven’.

Door de uitroeptekens achter ‘Kracht!’ en ‘De zijne!’ in de zesde strofe wordt het gedicht, dat in de verleden tijd is geschreven – wat het iets ouderwets geeft, iets van een jongensboek uit de jaren dertig van de vorige eeuw – naar het nu gehaald. Meer precies gezegd, de lezer wordt er de wereld van de ‘hij’ door ingetrokken op het moment dat deze zijn kracht niet alleen in boeken, maar ook in zichzelf ontdekt, in de manier waarop hij de gevonden stok vormt, beweegt en uiteindelijk als een bliksem van zich af slingert.

Boven je omgeving uitstijgen is geen proces dat zich zonder strijd voltrekt. De donkere o-klanken (stok, droog, donker, geloof, ongewone, wonder, stokgooier) benadrukken dat. Alleen ogenschijnlijk zijn de stokgooier en de lezer twee verschillende aspecten van eenzelfde ‘hij’. In werkelijkheid heeft de een de ander nodig. In de werkelijkheid van het gedicht én in het gedicht zelf. De agressie van de donkere, nietsontziende Stokgooier maakt de eenzame Lezer mogelijk en geeft het gedicht een kracht die het laat uitstijgen boven het enigszins clichématige thema ‘jongen groeit op in ellendige omgeving en wordt gered door het woord’.

In haar gedicht ‘Onvervreemdbaar’ (uit Het sterreschip, 1979) noemt Ida Gerhardt de eenzaamheid die de Stokgooier van Hanegraaf ook kenmerkt; daarnaast ligt in haar gedicht de nadruk op het gesprek met de grote geesten die met het lezen gepaard gaat. De strijd is bij haar niet uitdrukkelijk aanwezig, al duidt de laatste regel wel een conflict met de omgeving aan:

In de bundel Veerstraat, ten slotte, is een van de twee gedichten waarin net als in ‘Stokgooier en lezer’ een ‘hij’ wordt opgevoerd een liefdevol portret van Hanegraafs vader, de man van de levenslopen, de man ook die zíjn dromen omzette in vogelhuisjes: