Augusta Peaux – De wilgen, de velden, het water

Wat in den tijd verdween

door Joop Leibbrand

De wilgen, de velden, het water bevat de ruime keuze die Mario Molegraaf maakte uit het dichtwerk van Augusta Guerdina Peaux, die leefde van 1859 tot 1944 en haar geboortejaar deelde met Jacques Perk, Willem Kloos en Hélène Swarth. Haar leeftijdgenoten waren dus de Tachtigers, en zij overleefde hen allen. Haar eerste gedicht werd gepubliceerd in 1885 en in een in 1896 uitgekomen bloemlezing was zij vertegenwoordigd met veertien gedichten, bijna net zoveel als Perk en Van Eeden samen!
Bij leven verschenen van haar bij H.D. Tjeenk Willink & Zoon te Haarlem twee bundels: in 1918 Gedichten, (2e druk 1923) en Nieuwe Gedichten, 1926. Aangevuld met een drietal latere gedichten uit De Nieuwe Gids, waaronder ‘Het oerwoud’, waarover Molegraaf spreekt als ‘het overweldigendste gedicht over de liefde dat ik ken’, telt deze bloemlezing 75 gedichten. Een deel daarvan is misschien wat gedateerd, onvoldoende bestand tegen de afstand in tijd waaraan juist het Nederlands zo lijdt, maar het grootste deel is a-typisch voor haar generatie en rechtvaardigt dat Van Vriesland, Warren en Komrij haar ruimhartig in hun bloemlezingen opnamen. Toen zij debuteerde waren de eerste bundels van Nijhoff en Van Ostaijen al verschenen, en het is geen gekke gedachte haar te zien als een dichteres die Tachtig en het Modernisme verbindt.

Een bekende naam werd zij niettemin niet, maar de echte insiders schatten haar op waarde: ‘Mej. Peaux’ werk zal ongetwijfeld blijven leven bij allen, die in de toekomende tijden wezenlijk eenig benul kunnen hebben van dichtkunst en poëzie’(Willem Kloos), ‘De zeer volkomen Augusta Peaux; er brandt in haar kleine verzen een sprank van dat kunstenaars-goud dat in alle tijden zijn waarde houdt.’ (Albert Verwey), ‘Hartstochtelijke, haast stamelende poëzie (…) eigenaardige, wilde grootschheid’ (J.C. Bloem).
Mario Molegraaf overtreft alle lof. In De eenzaamheid als dampkring, zijn lange nawoord bij de bloemlezing, heeft hij het over ‘onze grootste dichteres’, die verantwoordelijk is voor ‘een aantal van de aangrijpendste, meeslependste, verbijsterendste, mooiste Nederlandse gedichten’.

Augusta Peaux was afkomstig uit een predikantengeslacht, maar haar poëzie heeft niets christelijks of zelfs maar zoetsappigs. Zij bleef ongehuwd en er is in haar biografie – die zij zelf afdeed met ‘elle est née un jour, un jour elle mourra’ – ruimte voor speculaties over een intieme vrouwenvriendschap, want er is een levenslange vriendin; Molegraaf gaat het na, maar vindt onvoldoende sporen in haar werk, of het zou dan ‘Het oerwoud’ (De Nieuwe Gids, okt. 1935) moeten zijn. In de titel klinkt voor mij ‘Orewoet’ door, de liefdesextase.

Peaux leed aan depressies, was melancholiek van aard, cultiveerde de eenzaamheid, raakte aan eeuwigheid en dood. In haar gedichten geeft zij de natuur voorrang boven de mens, tot in de metaforen toe. Zo spreekt zij bijvoorbeeld niet over een lach die fonkelt als zeeschuim, maar schrijft ze ‘en ‘t vonkelend schuim is als een wilde lach’ (‘Februarimorgen aan zee’). Dat gaat net een stap verder dan een gewone personificatie. Haar gedichten hebben een sterke ritmiek en zijn vaak speels en inventief van taal. Ze doet dan aan Emily Dickinson denken, vooral als er, tot in de streepjes toe, ook nog sprake is van een onverwacht perspectief:

Haar faam ontleent ze vooral aan gedichten als ‘Op de verbrande hoeven melden de hanen den dag’ (over WO I), ‘Eenzaam kerkhof‘ (verreweg het vaakst gebloemleesd en met een ijzersterke slotstrofe), ‘Baarn’ (een ongemeen felle aanval tegen justitieel onrecht), en ‘Verleden’ (‘Met banden ben ik gebonden/ en ga geen weg alléén,/ mij heeft altijd gevonden/ wat in den tijd verdween.’).
Molegraaf ziet enige verwantschap met Ida Gerhardt, ik moest bij ‘In drift’ sterk aan Hendrik de Vries denken:

Ik kan op veel meer gedichten wijzen: ‘Rhythmus’, ‘Pensées’, ‘Najaarswandeling’, ‘Het onbegrepene’ en niet te vergeten de IJslandgedichten, waarin ze als het ware het landschap van haar ziel verbeeldt. Lees ze zelf.