Eenheid in verscheidenheid
door Hans Puper
Meer hoef dan voet is een bundel over het verlangen naar verbondenheid, naar het opheffen van de menselijke eenzaamheid. Oorsprong en einde van het leven zijn onbekend: ‘in mij sleept een slak zich prehistorisch kalm/ terug naar het begin en een mens zich naar het einde; geen van beide/ is in zicht, alleen dit tijdelijke midden.’
Van Heemstra verbeeldt verhalen ‘van kiem tot kroon’, van de diepzee tot de toekomst in het heelal. Ze zoekt naar verhaal dat het best past bij haar verlangen. ‘Kom ons voorzichtig/ tegemoet’, schrijft ze in haar laatste gedicht (‘Beste Marsbewoner’); en even later verzucht ze: ‘Het wordt tijd/ dat iemand ons vindt.’ De verwantschap met dieren – conform de evolutietheorie – lijkt enigszins te voldoen: ‘Ik leerde hoe in elke stal de eerste mens, het eerste paard elkaar treffen, in/ een oogopslag verwant ( … ) In een oude geur van vacht en leer wist ik me voor het eerst vanwege/ mijn soort geliefd.’
God voldoet niet als verhaal: er is een onverwacht verlangen naar ‘een hand/ die de boel bijeen veegt, omsluit, maar dat klimt/ als een mot naar een lamp,/ als een zacht gebed’ – tot mislukken gedoemd, dus.
De dichter schenkt meer aandacht aan het verhaal over heelal en ruimtevaart. Apollo, de zonnegod, redder in de nood en tevens de raket naar de maan kan uitkomst bieden in de zoektocht naar verwanten. Weliswaar zijn wij ‘wees en de kraamkamers van nieuwe sterren/ liggen ver buiten bereik’, maar er is hoop: er is ‘in onze schoot een machtig/ reservoir aan ruimtevaarders.’
Uiteindelijk zal ook dit verhaal geen soelaas bieden. In ‘Beste Marsbewoner’ schrijft zij: ‘vergeef ons onze verhalen,/ die smal zijn als slootjes / ver van de zee. We zijn veel/ vergeten, waarom alles/ uit elkaar moest en hoe/ (als straks de kracht zich omdraait)/ we de bliksemse zooi/ weer vastgehecht krijgen.’
Blijft over het ‘tijdelijke heden’, ‘het overzichtelijke leed dat leven heet.’
Ze gebruikt in ‘Op een pier in Philipsburg’ het eiland als metafoor voor het heden: ‘Wie op dit eiland woont heeft ooit verloren, cirkelt voor straf/ in steeds het heden.’ In het heden moet je daarom solidair zijn met je medemensen, maar zonder verhalen kun je niet.
Terug naar de prehistorie, de mens als dier. De dichter verbeeldt die in sporen en afdrukken: de slak die zich terugsleept, de zee ‘die de afdruk/ van mijn hiel diep bewaart’ doordat een slipper is achtergebleven, de afdruk die de eerste astronaut op de maan achterliet met zijn laars, diezelfde afdruk op ‘moederschip aarde’, in concreto in het beton van de boulevard van Noordwijk en die lijkt ‘op het fossiel van een// gigantische voorouder// van onze pissebed.’
In het titelgedicht blaft een hond naar de sporen van de dichter. Ik citeer het in zijn geheel, omdat het een beeld geeft van de kwaliteit van Van Heemstra’s dichterschap.
MEER HOEF DAN VOET
De hond verspert mij het pad, stokstijf, zijn tong
een roerloze vis tussen de tanden, zijn grom
een ondergronds geluid, als door lagen korst
gedempt
en ik denk aan de man die zei: We weten niet
waarheen de dieren zijn die zich traag, in duizend,
duizend jaren, onttrokken aan het zicht.
We weten niet over welke rand ze tuimelden,
welke zee het laatste exemplaar verzwolg.
Hij noemde de kieuwslak met vijf platte windingen,
de schrikvogel die liever liep dan vloog,
de majorcahaas, het reuzenhert,
niemand weet met zekerheid in welk bos,
welk veld het reuzenhert verdween.
De hond blaft naar mijn sporen,
in de verte zwaait een riem, een mens
die in mij een naaste herkent
maar ik weet wat de hond weet:
er zijn dieren verdwenen
en mijn afdruk is meer hoef
dan voet.
In de eerste strofe introduceert de dichter de hond als een prehistorisch dier. Ze doet dat zeer beeldend: zijn tong is een prooi, een roerloze vis. Zijn grommen doet denken aan een ver verleden, afgedekt door verschillende sedimentlagen. Onvoorstelbaar oud dus. De vorm past daar uitstekend bij: kijk eens naar de keelklanken, de donkere o’s en de alliteraties die het passende ritme ondersteunen. De hónd verspért mij het pád, stókstíjf, zijn tóng ( … ). Dat ‘stokstijf’ is prachtig. Je ziet de hond staan, onverzettelijk.
In de tweede strofe uit de dichter haar fascinatie voor het verleden, de uitgestorven dieren, versterkt door de herhaling ‘We weten niet’. ‘Het reuzenhert’ krijgt de meeste aandacht: ook dat wordt herhaald.
In de derde strofe stelt de dichter zich voor dat ‘zij weet wat de hond weet.’ Ze realiseren zich dat ook zij dieren zijn die kunnen uitsterven. Haar voetafdruk doet denken aan de hoef van het reuzenhert: de dichter identificeert zich met dit prachtige dier dat een indrukwekkend gewei had. (Geweien worden in enkele andere gedichten gebruikt als onderdeel van een vergelijking, wat de eenheid binnen de bundel versterkt). Wat was de oorzaak van die verdwijning? Niemand weet het met zekerheid.
De vrouw met de riem is een vondst. We zijn even terug in het ongevaarlijke heden: het baasje dat haar huisdier uitlaat. Haar riem is een beeld van de veronderstelde menselijke macht over het dier. Zij is geen naaste van de dichter. Die heeft oog voor het tijdverloop en is daarom – pars pro toto – meer hoef dan voet: de mens verscheen pas heel laat in de evolutie.
Ik gaf deze recensie de titel Eenheid in verscheidenheid. De eenheid als zoektocht naar het passende verhaal, de verscheidenheid in de vormenrijkdom. Ze speelt met die vorm. In ‘Noordwijk, the space to be’ vanwege het ruimtevaartcentrum ESA, wordt iedere regel gevolgd door twee witregels. Iedere regel zweeft daarmee in de ruimte. (De titel is overigens ook aardig. Er klinkt een echo in van het vrolijke lied Londen is the place for me).
Van de grens tussen proza en poëzie trekt ze zich weinig aan. Er komen drie prozastukjes in voor van maximaal een bladzijde. Het mooie is, dat ze alle drie op hun eigen wijze toch heel poëtisch aandoen. Een voorbeeld uit ‘Na de beroerte’:
Die bek is overigens eigenaardig, je zou een snavel verwachten.
Een laatste voorbeeld: ze geeft een interview weer met Garry Davis, die tientallen jaren met zijn eigengemaakte wereldpaspoort reisde. Van Heemstra maakte dit interview als voorbereiding op het laatste deel van haar drieluik voor het Ro Theater. Het interview is ingedikt en voelt daarom weer aan als een gedicht. Davis zegt over het gewicht van zijn leven dat afhangt van de hoeveelheid verzet tegen onrecht: ‘- Het gewicht van een hommel ongeveer.’ Is dat een beeld van een hardwerkend mens in dienst van de gemeenschap? Zou kunnen. Die hommel komt nog een enkele keer, soms onder een andere naam – winterbij – en in andere contexten voor in de bundel.
Een andere uitspraak van Davis in het interview: ‘Een volledig mens is een lichaam en een verhaal. Het eerste mag niet zwaarder wegen dan het tweede.’
Van Heemstra laat je daarin geloven, in ieder geval voor de duur van de bundel. Een prestatie.
***
Marjolijn van Heemstra (1981) studeerde godsdienstwetenschappen. Ze debuteerde met de dichtbundel Als Mozes had doorgevraagd (2010), die driemaal werd herdrukt, genomineerd voor de C. Buddingh’-prijs en bekroond met de Jo Peters Poëzieprijs. In 2012 volgde haar debuutroman De laatste Aedema. Tevens is zij huisdichter van het ruimtevaartcentrum ESA in Noordwijk.
