Nauwkeurig kijken naar het vrouwelijk naakt
door Kamiel Choi
Emile Verhaeren (1855-1916) was een van de sleutelfiguren in de symbolistische beweging, die we associëren met grote dichters als Baudelaire en Mallarmé. Verhaeren, een Antwerpenaar die in het Frans schreef, was een buitengewoon productief en succesvol schrijver. Hij werd meerdere keren genomineerd voor de Nobelprijs voor Literatuur, maar heeft deze nooit gewonnen. In Nederland is hij, in tegenstelling tot Vlaanderen, niet heel bekend. Hans Puper sprak hierover al in zijn recensie over Dorpen van Zinsbedrog van Verhaeren. Hans Franse gaat dieper in op het leven van de schrijver in de recensie over De Zwarte trilogie. De geïnteresseerde lezer kan in de erudiete biografie van Paul Servaes uit 2012 meer over Verhaeren en de receptie van zijn werk lezen.
Voorliggende poëziebundel is een buitenbeentje in het oeuvre van Verhaeren. Het betreft expliciete erotische poëzie die het vrouwelijk naakt bezingt in elf verzen met titels zoals: ‘De Baadsters van Rubens’, ‘Een Del’, ‘Rust’, ‘In de Schaduw’, ‘De Boerin langs de Waterkant’, ‘Gevaar’, ‘De Haardos’. In sommige gedichten wordt een spanning geïntroduceerd tussen verlangen/genot en kwelling/gevaar, die me herinnert aan George Bataille (1897-1962), al is Verhaeren minder donker en obsessief dan de Fransman.
Het gedicht ‘Danger’ (‘Gevaar’) eindigt als volgt (ik geef zowel het Franse origineel als de Nederlandse vertaling weer, zodat de lezer een goede indruk krijgt van het karakter van deze poëzie):
Maar als ik van je hou, lijf dat verleidt, bedwelmt,
tart ik in jou echt het gevaar van leven
en verhef ik me door liefde en door lijden.
In mij draag ik het mannelijke vuur om me te harden
en ik vecht, en ik ween, en ik wil, en ik juich.
En val ik soms, overstelp ik me met hoon,
dan is dat steeds om in mijn diepste zelf
dankzij veel woede, razernij en afschuw
. de hoogste trots
te vinden die me plots doet winnen van jou zelf.
Mais, si je t’aime, ô chair qui tentes et enivres,
C’est que j’affronte en toi le clair danger de vivre
Et que je me grandis d’aimer et de souffrir.
Je port en moi la mâle ardeur de m’aguerrir
Et je lutte, et je pleur et je veux et j’exulte.
Et si parfois je tombe en m’accablant d’insultes,
Ce n’est jamais que pour trouver au fond de moi
À force de colère et de rage et d’effroi
. L’orgueil suprême
Qui tot à coup me fait le vainqueur de toi-même.
De vertaling is van Patrick Lateur, en hij is er goed in geslaagd om de sfeer te behouden. De vertaling volgt niet het eindrijm van het Franse origineel. Lateur heeft duidelijk voor de betekenis gekozen, die hij nauwkeurig, maar elegant heeft vertaald. Voor praktisch onvertaalbare woorden heeft hij goede creatieve oplossingen gevonden. Neem dit fragment uit het gedicht ‘Vision’ (‘Verschijning’):
Les flots menus et vifs auront bientôt la joie
De parcourir ta chair qui rit et qui rougeoie
À se sentire livrée à leur millier de mains,
Jolig lopen straks de golven licht en levend
je lijf langs, het lacht, gloeit rood en voelt
zich prooi van hun wel duizend handen.
De vertaling loopt, ondanks het ontbreken van het eindrijm, goed. Op sommige plaatsen ontbeert de Nederlandse tekst wel iets, zoals wanneer het rijm ‘Elle accourait aux basiliques / Offrir, durant la nuit, sa large chair publique’ wordt vertaald naar ‘snelde naar basilieken / om ’s nachts als hoer haar lijf vrijgevig aan te bieden’.
De bundel is geïllustreerd door de Britse kunstenaar Michael Bastow. De aquarellen zijn zoekende lijnschetsen die de vrouwelijke vorm aftasten, overgoten door de materialiteit van kleur. Bastow is niet de eerste kunstenaar die deze bundel heeft geïllustreerd. Aristide Maillol (1931), Volti (1964), Cara Costea (1967) en Jacques Hallez (1988) gingen hem voor. De afbeeldingen zijn een interpretatie van de poëzie, wat uitnodigt tot een andere manier van kijken. Wanneer de bundel was geïllustreerd met zwart-wit fotografie of olieverfschilderijen had de poëzie een andere werking gehad. De schetsmatige lijnen volgen het vrouwelijk naakt, meestal met de vulva duidelijk zichtbaar. Het enthousiasme betreft in eerste instantie de pure vorm. De kleur, die symbool staat voor de materialiteit van het leven, wordt er nonchalant en gul op aangebracht. Het zijn een soort gekleurde vlekken in huidkleurige pasteltinten, met bruine en blauwe accenten.
Deze noodzakelijke ‘bevlektheid’ van de pure vorm wijst in de richting van een metafysica die de vorm meer waardeert dan de materialiteit. De perfectie van de pure vorm blijft voor het oog onzichtbaar, maar de beelden geven op deze manier een belofte dat zij onder speciale omstandigheden anders ervaren kunnen worden. Denk aan de liefde bedrijven of verblijf in het paradijs. Een dergelijke metafysica heeft natuurlijk christelijke connotaties. Inderdaad komt Jezus in de bundel voor in het gedicht ‘Haardos’:
Misschien hadden je handen
lelies geborduurd op priestergewaden,
je stappen hadden gefonkeld in Jezus Christus’ spoor
langs bloemrijke paden, en op het einde de hemel.
Je zou gestorven zijn in volle vrede
een avond, in je cel, nabij het tabernakel,
en jouw graf, graf van een heilige, had wonderen doen
ontstaan.
Was je haardos maar niet vurig en meedogenloos,
een kwelling die je uitput
en je toekomst verwoest.
In ‘Een del’ (‘Une gouge’) biedt een vrouw haar lijf vrijgevig als hoer aan ‘als spijs en drank op de altaren’. Schoonheid en lust als vloek: het is een bekend poëtisch thema dat Verhaeren in weergaloze erotische verzen heeft weten vatten, die Lateur behoorlijk overtuigend naar het Nederlands heeft vertaald.
Het is een zorgvuldig en mooi uitgevoerde bundel. Wat ik een beetje jammer vond was het feit dat enkele aquarellen twee pagina’s beslaan, zodat je de rug van het boek moet breken om ze in hun geheel te zien. Het was fraaier geweest wanneer ze op uitvouwbare bladzijdes waren afgedrukt. Wanneer ze twee tegenoverliggende pagina’s van een paperback beslaan, geeft dat een hinderlijk effect – een effect dat natuurlijk ook doelbewust kan zijn.
____
Emile Verhaeren (2019). Belle Chair-Heerlijk Lijf. Uitgeverij P, 64 blz. € 19,95. ISBN 9789492339881
