Doorleefde, klankrijke poëzie in een toegankelijke vertaling
door Kamiel Choi
–
–
Het lezen van poëzie in vertaling is een andere ervaring wanneer je de brontaal een beetje kent. Op vertalingen vanuit het Afrikaans zijn er dus andere criteria van toepassing dan op bijvoorbeeld Arabische verzen. We zitten niet te wachten op een poëtische hertaling met toeters en bellen, maar op een heldere aanwijzing hoe de Afrikaanse gedichten te lezen. Bij een tweetalige bundel kan de lezer met de vertaler meedenken en wanneer de lezer de brontaal min of meer machtig is, leidt dit tot een interessante vorm van interactie. De lezer kan zelf bepalen of hij meegaat in de keuze van de vertaler.
Gerrit Komrij publiceerde in 1999 De Afrikaans poëzie in 1000 en enige gedichten, dat over het algemeen als een mijlpaal wordt beschouwd. In die lijvige verzamelbundel werd alleen de Nederlandse vertaling opgenomen. De ‘dikke Komrij’ heeft bijgedragen aan de naamsbekendheid van Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker, Wilma Stockenström, Antjie Krog en Breyten Breytenbach. Clinton V. du Plessis (1963) werd ook opgenomen in deze bundel met het kortste gedicht ooit, louter bestaande uit het woordje ‘fok’ (fuck).
De bundel die wij hier bespreken is een selectie uit de laatste drie bundels van du Plessis: Rangeer (2013), Woorde roes in die water (2014) en Aantekeninge teen die skemeruur (2017).
Wanneer je poëzie beoordeelt naar de mate waarin het ons aanzet tot dichterlijk naar de wereld kijken, is deze verzamelbundel van du Plessis uitstekend geslaagd. Dat begint al bij de titel: Het Vijfde Evangelie volgens Mickey. Poëzie als aanvulling op de bijbel dus, als alternatieve vertelling over het leven en lijden van Christus. Mickey is natuurlijk Mickey Mouse, de ultieme vertegenwoordiger van de Amerikaanse cultuur. Walt Disney zei over het creëren van Mickey’s karakter dat ze op zoek waren naar een muis die iets weg had van Charlie Chaplin, een klein mannetje dat ontzettend z’n best doet. Mickey staat voor optimisme en onschuld ondanks alles.
Hoe klinkt Het Vijfde Evangelie volgens Mickey? Ik zou wel eens een kerkdienst willen bijwonen waarin dit geluid van de kansel neerdaalt op de gelovigen:
skep hy ‘n fetus uit die chaos
probeer hy orde skep
tussen die rumoer met hoer, hof en hospitaal
probeer hy die dooie taalengel uit die klip uithaal.
–
–
in de kleine baarmoeder van een vers
schept hij een foetus uit chaos
hij probeert orde te scheppen
in het tumult hoer, rechtbank en ziekenhuis
hij probeert uit de dode taal
een engel van steen te verwijderen.
Het Vijfde Evangelie volgens Mickey is humanistisch met soms met een olijke boventoon. Veel gedichten gaan over het leven onder Apartheid, zoals het prachtige gedicht over de rassenscheiding in treinwagons. Ook Bijbelse metaforen ontbreken niet, zo is het levensverhaal ‘een rots / voor het graf in de grot / dat geen woorden ooit / weg kunnen rollen.’ Natuurlijk draait dit evangelie uiteindelijk niet om wederopstanding of verlossing, maar om de omgang met de menselijke eindigheid: ‘Hoe passen / we het verleren / van de liefde in?’ De prachtige liefdespoëzie kan ook associaties oproepen met het Hooglied, maar wat mij betreft kan dit evangelie prima op zichzelf staan.
De bundel is thematisch heel afwisselend en nodigt uit tot ronddwalen. Deze manier van lezen werkt goed voor een tweetalige bundel, waarin je heen en weer kunt springen tussen het Nederlands en het Afrikaans. Voor mij voelde het soms alsof het wilde dier van de zo klankrijke Afrikaanse taal in bedwang moest worden gehouden met ons eigen nuchtere Noordzee-dialect.
Martijn Benders leverde een heldere vertaling af die het Afrikaanse origineel goed toegankelijk maakt. In het voorwoord geeft hij aan dat hij koos voor een tweetalige bundel om de lezer de klanken van het Afrikaans te doen ondergaan. Hij wist op essentiële punten de klankrijkdom van het origineel te behouden en boet toch bijna nergens aan helderheid in. In enkele gedichten wijkt de vertaling sterk af van het origineel, en ook dat is met opzet gedaan. De vertaler doet dit om het wezen van Du Plessis’ gedichten te vangen, zoals in de regels
uitmekaar probeer haal.
–
–
en vader poogt stilletjes
de opgevoerde versnellingsbak
van zijn leven te demonteren.
Clinton du Plessis positioneert zich duidelijk als de stem van een jongere generatie in de Zuid-Afrikaanse poëzie met deze regels:
nog minder ogilvie douglas, nog minder
Antjie’s kleinkind in de droeve verre.
Wij zijn als de verbrijzelden uit Wilma’s vers.
–
Roei ons uit, verdelg uit als onkruid:
we weigeren langer niemandskind te zijn.
Op sommige punten zet ik in eerste instantie een vraagteken bij de vertaling. In Nederlandse hertalingen vanuit het Afrikaans sluipt wel vaker verwarring. Zo schrijft du Plessis in het gedicht over de Beatles (blz. 46): ‘om voor dood te maak of dood te gaan’. De vertaling luidt: ‘om voor dood te gaan, of in dood te gaan’. Lennon zong natuurlijk ‘nothing to kill or die for’, dus de vertaling lijkt me niet juist. Maar komt niet juist de interpretatie tot leven? Du Plessis schrijft verderop in dat gedicht ‘op de zuivere scheidslijn van ons bloed, ons werd verteld / dat alles goed zou komen: goud, barbecue, / rugby, zonneschijn en Chevrolet.’ Barbecue (braaivleis), rugby, Chevrolet en zonneschijn zijn eerder dingen die het beeld oproepen van een vaderland waarvoor je sterft dan dingen waar je een moord voor zou doen.
Het Vijfde Evangelie volgens Mickey is een mooi afgewerkte bundel met veelal indrukwekkende, doorleefde poëzie, toegankelijk gemaakt in een heldere, bescheiden vertaling die uitnodigt tot actief en nauwkeurig lezen. Voor mij is de poëzie van Du Plessis een mooie ontdekking. Deze bundel vermag hopelijk een nieuwe naam toe te voegen aan de reeks Afrikaanse dichters die bekendheid genieten in poëzieminnend Nederland.
in je rugzakje meedragen,
hun half geleefde dromen
hoef je hier niet te leven
moge de littekens van het land
niet aan je blijven vastkleven,
mag je overal nog mensen zien.
Mag je hart zo wijd en open blijven
als dat hazenbekkie daar,
je gemoed zo onbevangen
als alleen een kind kan wezen.
–
–
Mag jy nie die bagasie van jou ouers
in jou rugsakkie saam hoef te dra nie,
of hul halfgeleefde drome
uit hoef te leef nie;
mag die letsels van die land
nie aan jou vas kom sit nie,
mag jy net nog mense sien.
Mag jou hart so wyd en so oop bly
soos daardie haasbekkie,
jou gemoed so onbevange
soos net ’n kind s’n kan wees.
____
Clinton V. du Plessis (2020 – vertaling Martijn Benders). Het Vijfde Evangelie volgens Mickey. De Kaneelfabriek, 85 blz. € 16,75 ISBN: 9789083011912
