Ronelda S. Kamfer – Chinatown

Waar is het allemaal om begonnen?

door Hans Puper

–

–
Mag een oudere witte man van het noordelijk halfrond een recensie schrijven over een bundel van een betrekkelijk jonge zwarte vrouw van het zuidelijk halfrond? Een vrouw die ook nog eens is opgegroeid in een zwart getto waarin geweld, drugshandel, verkrachting en misbruik aan de orde van de dag zijn? Natuurlijk mag dat. Wie dat anders ziet – bijvoorbeeld omdat hij zich dan als recensent schuldig zou maken aan ‘culturele toe-eigening’ – snapt niets van literatuur. Heeft Toni Morrison in 1993 op oneigenlijke gronden de Nobelprijs voor de Literatuur gekregen, omdat – ik weet dat wel zeker – de jury wit of overwegend wit was? Natuurlijk niet, ze kreeg hem terecht, simpelweg omdat zij een groot schrijver was die het algemene in het bijzondere liet zien en daarom herkenbaar was voor iedere lezer, waar ter wereld ook. En moet ik mijn romans van Baldwin de deur uitdoen? Donder toch op. Chinatown, de nieuwe bundel van Ronelda Kamfer, verdient een groot aantal lezers en als ik daar als recensent aan kan bijdragen, doe ik dat graag.
–
Het grootste deel van haar jeugd woonde zij in Eersterivier, een buitenwijk van Kaapstad, die zij omschreef als een getto. Daarover straks meer. Ze schrijft Afrikaans, maar het verschilt sterk van dat van bijvoorbeeld Antjie Krog. In een interview met Janita Monna in Trouw zegt Kamfer daarover: ‘Ik schrijf in het Kaaps-Afrikaans. Het is Afrikaans zoals ik het spreek, er is Engels in vervlochten, en straattaal. Het is anders dan het Standaard-Afrikaans. Het Afrikaans in de poëzie die ik las, was de taal van de rijke, witte man. Daarin herkende ik mezelf niet. Ik wil laten zien dat Kaaps-Afrikaans geen minderwaardige taal is. Dat die zich leent voor filosofische gedachten, dat je er poëzie in kunt schrijven.’ En daarin is ze volledig geslaagd. Haar taal is ritmisch, ze schrijft geen woord te veel, de beschreven fragmenten zijn beeldend – pijnlijk beeldend vaak – en haar stijl kan bijtend en humoristisch zijn.
Net als haar andere bundels heeft Alfred Schaffer ook deze bundel vertaald. Hij deed dat in algemeen Nederlands; had hij niet ook woorden in straattaal moeten gebruiken om de gevoelswaarde van het origineel te benaderen? Nee, want Kamfer – en wellicht ook Schaffer – beschouwt Kaaps-Afrikaans als een taal en die vertaal je gewoon in een andere. Mijns inziens maakte hij de juiste keuze.
–
De ik-figuur van Chinatown lijkt sterk op Ronelda Kamfer. Moeizame gezinsverhoudingen, met name de desastreuze rol van de vader, spelen een belangrijke rol in de bundel. De dichter omschrijft haar vader als een man die zich graag voordoet als een geslaagde showbink. In ‘Chinatown-papa’ (p.15) prikt zij zijn façade genadeloos door. In de vertaling van Schaffer (originele citaten in het Kaaps-Afrikaans komen nog): ‘mijn vader heeft zijn stijl van Blaxploitationfilms / en de onzichtbare statuur van een bendeleider // mijn vader volgt de kliekjes / van de witte man en zijn giftige mannelijkheid’. Desondanks: ‘zijn blik blijft verdrietig alsof de juf zijn cijfers aan de klas heeft voorgelezen.’ En toch: ‘zijn favoriete bestemming is Chinatown / want hij voelt zich thuis bij de nepweelde de glimmende troep / die pijn aan je ogen doet en de geur van nutteloosheid’. Chinatown, een shopping mall, kun je beschouwen als een metafoor van onechtheid en persoonlijke ellende: als de dichter in een psychiatrische inrichting is opgenomen en op zondag een paar uur met haar ouders en zuster mag doorbrengen, gaan ze onveranderlijk naar deze wijk die ze haat. Haar vader is tevens degene die de onveiligheid en gewelddadigheid van de buitenwereld voortzet in het gezin: hij misbruikt zijn dochter. Zij was geen uitzondering en op begrip van andere vrouwen hoefde zij nauwelijks te rekenen. Niet voor niets koos Kamfer een uitspraak van Winnie Mandela als een van de motto’s: ‘The overwhelming majority of women accept patriarchy unquestioningly and even protect it… Traditionally the violated wife bides her time and off-loads her built-in aggression on her daughter-in-law. So men dominate women through the agency of women themselves.’ Dat zij daar niet aan meedoet blijkt op een speelse manier uit de foto op het voorplat: ze vouwt met haar handen een vagina met daaromheen een hartje.
–
Stuitend is de gang van zaken in het gedicht ‘stamps opplak’/ ’erger maken’ (p. 98-101).
Stuitend, en tegelijkertijd schiet je in de lach om de absurditeit aan het slot – een lach die je snel weer vergaat. Ik ken maar een dichter die dat ook voor elkaar krijgt en dat is Bukowski. Ik citeer het gedicht in zijn geheel. (Het lukt in verband met de lengte van vele regels niet om het Kaaps-Afrikaans en Nederlands naast elkaar te zetten. Om toch een indruk te geven, citeer ik voorafgaand aan de vertalingen steeds een paar originele regels.)

In het getto woont zij niet meer. Zij wordt nu als zwarte dichter ook geëerd in witte, progressieve kringen die hun uiterste best doen van apartheid een voltooid verleden te maken. Dat leidt weleens tot opdringerigheid – kijk ons eens goed zijn -, bijvoorbeeld door op een schijnbaar ongedwongen manier het straattaalwoord nigga te gebruiken, een geuzennaam waarvan het gebruik toch echt is voorbehouden aan zwarten zelf, lijkt mij. Kamfer steekt daar op de volgende manier de draak mee:

(Een sokkie is een ‘muziek- en dansstijl (ook een ballroomdans) die uniek is voor Zuid-Afrika, vooral populair bij Afrikaners’ lezen we in de woordenlijst op p. 109.)
–
Waar is het allemaal om begonnen?

Jezelf zijn in gelijkwaardigheid met wie dan ook, daar gaat het om. Een bundel om te herlezen.
____

Ronelda S. Kamfer (2021). Chinatown. Uit het Afrikaans vertaald door Alfred Schaffer. Uitgeverij Podium,112 blz. € 22,99. ISBN 9789463810821