door Willem Tjebbe Oostenbrink
Het woord ‘letterlijk’ bestaat al heel lang in onze taal, maar de laatste tijd hoor je het wel erg vaak. Van ‘Zijn mond viel letterlijk open van verbazing’ tot ‘Hij stond letterlijk met de mond vol tanden’ en ‘Hij zag zijn plannen letterlijk in rook opgaan’. Je hoort het zoveel, dat ik me afvraag of de betekenis steeds dezelfde is.’ Deze column wil het gebruik van letterlijk onderzoeken, de logica, de zin en de onzin.
De betekenissen op een rij: 1) Eigenlijk 2) Feitelijk 3) Geheel en al 4) Getrouw 5) Inderdaad 6) Juist 7) Litteraal 8) Naar de letter 9) Nauwgezet 10) Nauwkeurig 11) Precies als gezegd is 12) Precies zoals het geschreven is 13) Stipt 14) Strikt 15) Tekstueel 16) Volgens de letter 17) Volstrekt 18) Werkelijk 19) Wettisch 20) Woord voor woord.
Al deze betekenissen hebben als overeenkomst: niet figuurlijk. Letterlijk taalgebruik betekent dat wat er gezegd wordt, ook precies zo bedoeld is. De voor mij meest bijzondere betekenis van letterlijk die ik ben tegengekomen, is woordelijk. Hoezo betekent letterlijk precies zoals geschreven is? Dus letterlijk betekent woordelijk? Deze betekenis lijkt wel de grootst denkbare ondermijning van wat daarvoor net beweerd is. Daarom niet minder grappig: Lang leve de taal en al haar paradoxen.
Mensen die geen aanmoediging nodig hebben, om iets letterlijk op te vatten, zijn autisten. Zij nemen juist van alles letterlijk en hebben daardoor moeite om informatie te filteren op belangrijk en overbodig. Dat heb ik onlangs gelezen in een recensie over de dichtbundel De man die blauw werd van Erik Jan Harmens.
De recensent haalt verschillende interessante zaken aan, maar ik wil me beperken tot het onderwerp ‘letterlijk’. De recensent stelt dat de titel zelden zó letterlijk genomen kan worden. Wat betekent dit dan? Moeten we hier denken aan het blauwwitte smurfenvolk, het azuurblauw van de zee of het blauw van de gekneusde plekken? Met andere woorden, we kennen blauw in vele schakeringen. Maar dat lijkt me nog geen reden om bij een bepaalde tint ‘letterlijk’ te gebruiken.
Voor mij was dit de eerste keer dat ik in poëzie zo nadrukkelijk te maken kreeg met het begrip letterlijk. Waarom de titel beter begrepen kan worden als je zegt dat het letterlijk zo is, is mij niet helder. En waarom andere mensen, autistisch of niet, de titel dan beter zouden begrijpen, is mij ook niet duidelijk.
Algemene vraag voor mij is: Waarom moedigen we elkaar aan om iets letterlijk op te vatten? Het gebruik van ‘letterlijk’ lijkt te maken te hebben met voorschrijven hoe het moet en/of onderschatten van het bevattingsvermogen van de toehoorder. Mijn oproep zou zijn: beperk het gebruik van ‘letterlijk’; geef onze verbeeldingskracht de ruimte.
Iemand loopt rood aan van ergernis of woede. Iemand wordt blauw van de kou. Het mag in overdrachtelijke zin worden gebruikt, maar de uitspraken zijn geworteld in onze waarneming van de materiële zaken en de ervaring met de concrete wereld om ons heen. Het is dus niet nodig om te zeggen: Hij liep letterlijk rood aan van ergernis.
Maar wat is de toegevoegde waarde om ‘letterlijk’ te gebruiken? Moeten we de overdrachtelijke betekenis weglaten, niet mee laten doen? Waarom wil de verteller de luisteraar en lezer zeggen hoe de zaken moeten worden begrepen? Soms lijkt het of de spreker bang is niet begrepen te worden en de luisteraar daarom tips wil meegeven hoe de informatie op te vatten. Bij sommige zinsconstructies met ‘letterlijk’ lijkt het erop dat de spreker juist wil overdrijven en versterken.
Of kan het te maken hebben met een wijze van denken en interpreteren die velen van ons is aangeleerd in termen van of of: Het is of het een (letterlijk) of het ander (figuurlijk, overdrachtelijk)? Bij het denken in termen van èn èn, zou het gebruik van ‘letterlijk’ niet nodig zijn. De situatie waarbij de spreker bij twee betekenissen nadrukkelijk een voorkeur uitspreekt, suggereert een tegenstelling van wel vs niet. Het voordeel van verklaren in termen van èn èn betekent dat de letterlijke en figuurlijke betekenis tegelijkertijd gelden. De betekenissen kunnen elkaar versterken. Vaak vormen de twee betekenissen geen tegenstelling. Figuurlijke en letterlijke betekenissen van een term liggen dikwijls in elkaars verlengde en wijzen in dezelfde richting.
Figuurlijke betekenissen zijn vaak ontleend aan ervaringen van wat er met mensen gebeurt in een bepaalde gemoedstoestand. Dat nemen wij waar. Iemand die verbaasd is over de gang van zaken kan dat zo formuleren zolang hij daar woorden voor heeft. Als de verbazing groter is, dan kan het zijn dat iemand niets zegt – want woorden schieten te kort – en dat zijn mond openvalt van verbazing. Hij staat met de mond vol tanden, wordt er dan gezegd. Wil je trouwens de laatste zin letterlijk nemen, dan kun je die uitspraak voor bijna iedereen doen (los van de houding of diegene staat, zit of ligt).
Mocht u voortaan iemand horen, die zegt dat hij zijn plannen letterlijk in rook ziet opgaan, wilt u dan voor de zekerheid even checken of de brandweer nog gebeld moet worden?
Met dank aan Are Meijer (dichter, schrijver, liedtekstschrijver, redacteur) voor het kritisch meelezen en -denken.
afbeelding Synoniemen.net
–