door Hans Franse
Van den Berg in zijn huisje met kerk in Neerijnen in Gelderland, afbeelding Wikipedia
–
Als een toneelspeler emoties uitdrukt is dat zijn beroep. Ik dacht aanvankelijk dat die emotionaliteit echt was tot ik als theaterdirecteur acteurs en actrices, waaronder ook grote, ontmoette die op grond van een analyse van de persoon die zij spelen, gesteund door de visie en begeleiding van een regisseur, die emoties echt spelen. Het klinkt als een paradox maar ik denk dat het waar is. Als je avond na avond zoveel emoties, verdriet, wanhoop, minachting, vreugde zou moeten beleven, dan was je gauw dood, denk ik weer. In de momenten dat ze niet op toneel waren keek men naar een voetbalwedstrijd in de kleedkamer om daarna op het podium, weer hartverscheurende emoties ten toon te spreiden: een kleine inleving, een soort meditatie in de coulissen was vaak voldoende voor nieuwe emotionele hoogstandjes.
Het is wel zo dat de emoties in kunst, uitvoerende kunst en amusement de laatste jaren belangrijker zijn geworden: misschien zijn daarom al die emotionele gebeurtenissen: de realitysoap, het verdriet van twee popsterren, het hervinden van je lang gemiste vader op televisie en dat soort gebeurtenissen in de plaats getreden van de vroegere toneeldraak waarbij het Amsterdamse publiek van het schellinkje de acteur die de boosdoener speelde buiten opwachtte waarna deze voor zijn leven moest rennen.
Emoties zijn vaak belangrijker dan de geleverde prestaties. Dr. Adriaan van der Staay schreef een diepzinnig essay over: ‘De verbeelding van de emotie, kunst als bindend element in de hedendaagse samenleving’. Hij gaat er erg diep op in, maar dat maakt juist dit essay zo ongelooflijk fascinerend: de emotionaliteit in de kunst gaat veel dieper en verbindt zich met religiositeit.
Wat mij ook opviel is dat diegenen die geen theateropleiding hadden, maar zich vanuit hun emotionaliteit in het theater stortten om met iets dat heel dichtbij is het publiek te emotioneren, het vaak moeilijk hebben wanneer hun echte emoties, gesublimeerd in de emoties van hun figuren, de overhand kregen. Ik heb een prachtige poppenspeler gekend, Jan van Noord, die zelfs geen poppenkast had om zich achter te verbergen. Wat hij deed was grote klasse, maar emotioneel onhoudbaar. Hij heeft zelfmoord gepleegd. Hetzelfde geldt voor de niet als acteur opgeleide Antonie Kamerling.
De beste herinneringen aan een grote emotie op de planken heb ik aan Josef van den Berg. Hij vertelde mij ooit begonnen te zijn aan een toneelopleiding in Arnhem. Ik denk dat dat nog onder het bewind van Ben Groenier was, de meest merkwaardige toneelschooldirecteur van de meest rommelige theaterschool die ik gekend heb. Josef zag dit niet zitten, hij kon zijn emoties niet kwijt, wilde heel dichtbij de mensen zijn en werd een poppenspeler die eerst met een wagen door het land reisde en later met al zijn emoties op het toneel stond, zijn publiek tot tranen bracht en uiteindelijk toch die hoge spanning niet volhield. In elke show praatte hij met figuren uit zijn poppenspel die je met zijn mond zag praten, hij had geen poppenkast meer, maar ‘mevrouw de heks’ de knop van een paraplu met twee houten gordijnringen en ‘Portemonnee’, een beurs die hij opende en sloot en daarmee ‘Portemonnee’ liet praten , leefden als geen ander. Het is onvoorstelbaar, dat twee gordijnringen op een parapluknop je rillingen over je rug doen lopen als zij, via de mond van Josef van den Berg, die net een witte bloem op de stoel heeft gelegd, zegt, dat hij die op die witte bloem gaat zitten, zal sterven.
Josef van den Berg kon ook het publiek bij zijn show betrekken en het meenemen in die emotionele stroom van zijn voorstelling: ik zal nooit de man vergeten die van zijn vriendin mee moest naar de voorstelling, eigenlijk niet wilde, maar binnen een kwartier, op verzoek van Josef een touw hielp binnenhalen dat er niet was, om een boot die er niet was, veilig aan land te brengen op het eiland, waar Josef met Mevrouw de Heks en Portemonnee landde: dat was het podium van een theater in de NES.
Josef gaf een try-out van zijn nieuwste voorstelling, die ook zijn laatste zou worden in mijn theater. Die voorstelling was moeilijk te beschrijven: het waren louter emoties. Er speelde een vrouw mee, ze begeleidde met een accordeon en werd getransporteerd in een echt (Hongaars) autootje dat het podium opreed. Er was een moment van grote ontroering: we maakten het overlijden mee van mevrouw de heks, dat ons diep raakte: een golf van oprecht verdriet sloeg over de zaal omdat we het overlijden bijwoonden van de knop van een paraplu en twee houten gordijnringen: ik heb zelden zoiets indrukwekkends op toneel gezien. We voelden de ellende, de triestigheid, het verdriet: er was iets dat ons op een universele emotionaliteit bracht: Josef raakte aan het tragische.
Na afloop van de voorstelling liepen mijn zoon Ewout en zijn vriend Paul huilend de zaal uit, en ze waren niet de enigen. Ik zal nooit dat meisje vergeten dat als in trance in de zaal zat en bleef zitten toen de voorstelling was afgelopen: ik moest haar aanstoten om mede te kunnen delen dat het voorbij was. Ze kwam moeizaam tot zichzelf. In die dagen was ik blij dat mijn droom om ooit theater- en filmrecensent te worden nooit was uitgekomen: hoe moest je iets dat zo heftig, zo emotioneel, dat dagenlang doorwerkte, beschrijven in een vastgelegd aantal regels in een krant met een sluitingstijd van bijvoorbeeld 23.00 uur. Het was plezieriger om samen wat te drinken en te proosten op het succes van de voorstelling.
Toch was Josef niet echt uitbundig, er was kennelijk iets dat hem dwars zat. Ik heb mij toen afgevraagd waarom hij ‘mevrouw de heks’ liet overlijden.
Dat die emotionaliteit ook tot een religieuze ervaring zou leiden was logisch Wat ik weet is dat hij zich tot de Russische kerk aangetrokken voelde. Het zal zijn emotionaliteit niet verminderd hebben. Russen zijn vaak emotioneel: soms verbergen ze het in ironie die zeer doet: Tsjechov in zijn toneelstukken en zijn novellen: Tolstoi, Tsjaikowsky, Moussorgsky, Pudowkin, Eisenstein, Shostakovitsj: het zijn andere emotionele kunstenaars.
Rond 1988 overlijdt de broer van Josef van den Berg, wat hem diep raakt, vooral daar deze broer in een rolstoel naar de voorstelling was komen kijken. Een ziekte waarin een tumor een mens opvreet is vaak ontluisterend
In de Cingel in Antwerpen neemt hij, na in de bijbel gelezen te hebben, heel onverwacht, ook voor hem zelf, afscheid van zijn publiek. Hij deelt het publiek voor de voorstelling mee, dat hij nooit meer zal spelen, hij zegt zijn publiek voorgoed vaarwel. Het kan zijn geld terughalen, want hij is door God geroepen. Hij verdwijnt dan letterlijk van het toneel, het toch al emotionele Vlaamse publiek nog emotioneler achterlatend.
Sinds die tijd leeft hij als kluizenaar, ergens in Neerijnen in een fietsenstalling: hij moet gelukkig zijn. Mijn zoon heeft een portret van hem geschilderd: hij overtrof zichzelf. Klaarblijkelijk kunnen emoties ook vorm krijgen in verf en op papier.
Ik heb Josef van den Berg erg gemist. Als ik neerslachtig was, wat in die jaren zo rond 1985 tot 1987 nogal eens gebeurde, was er altijd wel een voorstelling van hem die mij over mijn emotionaliteit heen hielp. Bijna homeopathisch toneel: bestrijd emoties met emoties en je komt er gereinigd uit.