Ad Zuiderent – We konden alle kanten op

Een fietser die hobbelt naar niets

door Joop Leibbrand

In Geheugen voor landschap, zijn in 1979 verschenen vierde bundel, schreef Ad Zuiderent in het gedicht ‘Na de watersnood’: ‘Nu ben ik drieëndertig (Christus ging toen dood/ en had zijn zegje al gezegd). Wie staat model/ voor wat ik maken moet van wie ik worden zal?’ In zijn recent verschenen negende bundel is hij, in leeftijd inmiddels verdubbeld, toe aan een antwoord op die vraag:

De oudere Zuiderent is tot het inzicht gekomen dat je om te zijn wie je bent geen geloof (In ‘Pavane’ wordt dat gereduceerd tot een sprookje op kabouterniveau) of modellen nodig hebt, zelfs niet – of misschien beter: zéker niet – van het kaliber Alexander en Jezus. Om ruimte te geven aan jezelf, te durven onbekommerd en autonoom vrij te zijn, letterlijk van geluk te kunnen spreken, volstaat ‘geloof in zichzelf’ te hebben, zeker als dat in gedichten kan worden uitgedrukt – wat dan toch een nauwelijks verhulde verwijzing is naar wie wel degelijk een rolmodel voor Zuiderent is, zij het van een totaal ander kaliber. Het is de dichter van ‘Is dit genoeg: een stuk of wat gedichten,/ Voor de rechtvaardiging van een bestaan,’ Bloem dus, die zijn ‘Dichterschap’ toevalligerwijs maar een paar maanden voor Zuiderents geboorte schreef en naar wie Zuiderent in andere bundels diverse keren verwijst. ‘Herfst in het hoofd’ (uit: Geheugen voor landschap) eindigt met ”Altijd november,’ denk ik, ‘altijd regen.’/ Die regel zit, en raakt mij nooit meer kwijt.’ En ‘Naar de dichter van ‘In het verleden is de tijd niet meer” (uit: Op het droge, 1988) bevat Bloems credo ‘Voorbij, voorbij, o en voorgoed voorbij.’

In zijn beste gedichten is Zuiderent een soort Bloem-op-de-fiets, bij wie al het tobberige verwaaid is in gezonde Hollandse tegenwind, terwijl een bewaard gebleven ondertoon van ernst behoedt tegen oppervlakkigheid. En fietsen doet Zuiderent, in bijna alle vorige bundels, en in deze nieuwe, die de titel meekreeg We konden alle kanten op, ook weer. (Uit zijn werk zou een mooie bloemlezing Alles op de fiets zijn samen te stellen, ware het niet dat die titel al in 1969 door Kopland werd opgeëist.)
Hoe sterk schrijven en fietsen bij Zuiderent samenhangen blijkt o.a. uit ‘Oud ambacht’, waarin hij (let op ‘dus’) het één voorwaarde maakt voor het ánder: ‘Geen dag zonder iets op papier,/ dus ook aan het eind van de zomer/ een heldere middag fietsen met vrienden’. Maar waarheen? In het bij wijze van motto vooraf geplaatste openingsgedicht van de bundel verbindt hij fietsen met ‘de vrijheid van kronkels’, dus met het alle kanten uit kunnen. ‘Volg de weg die niet blijft waar hij is,’ zegt hij, ‘vergeet wie je bent, wie houdt je tegen.’
Behalve voor fietsen, geldt dat evenzeer voor schrijven – zijn gedichten gaan inderdaad alle kanten op – en in filosofische zin voor het hele bestaan. In ‘Van A naar B’ omschrijft hij zichzelf als ‘[…] iemand die niet weet// of hem iets wacht of dat hij zelf/ iets aan moet met het vele niets,’ en in een gedicht waarin het eventuele leven van na de dood ter sprake komt, schrijft hij:

We konden alle kanten op telt zes titelloze afdelingen. In de eerste gaat Zuiderents ‘ik’ terug naar het huis van zijn jeugd, verhaalt hij familiegeschiedenis, roept hij het leven van zijn vader op, komt er een jeugdherinnering boven. Het is concrete, anekdotische, direct aansprekende poëzie met een duidelijk nostalgische ondertoon, die makkelijk tot stand gekomen lijkt te zijn.
In de tweede afdeling staan vijf zogenaamde Hiernamaals-variaties centraal, waarin de ik-figuur bij de gestorven moeder informatie inwint over gene zijde. Dat gaat bijvoorbeeld zo:

De derde afdeling richt zich vooral op het eigen, met de partner gedeelde leven, en in deze gedichten etaleert Zuiderent af en toe een zekere vrolijke baldadigheid, zoals in ‘Nooit voltooid’: ‘zijn wij rond de zestig, zijn wij jong genoeg voor de lange baan,/ schuiven wij op, doebidoe, drinken een glas […] – zijn wij geil, doebidee, als kikkers […]’. Het lijkt wat geforceerd, maar dat wordt verklaard door de ondertoon van wel te ‘zitten in zalig niets’, maar dan toch in het besef ‘ons enig leven’ uit te zitten en wetend, zoals in ‘Gedeelde kennis’: ‘maar ook ons eenzaam weten/ is niet voor de eeuwigheid.’
Als Zuiderent een min of meer wijsgerige bespiegeling centraal stelt, in plaats van terloops en zijdelings aan te stippen, is hij het minst overtuigend, wat met name het geval is in ‘Le mémoire se cultive pas l’usage’.

De vierde afdeling richt zich op kunst. Die van componist Elliott Carter, vormgever Klaas Gubbels, Bob Dylan en van Zuiderent zelf, die in vijf van de beste gedichten uit de bundel over het eigen dichterschap schrijft.
Hierna zakt de bundel wat in. De gedichten over over W.G. Sebald en diens gebruik van plaatjes in romans en verhalen, en de gedichten geschreven bij het afscheid van respectievelijk Dick van Halsema en Anton Korteweg (hoe origineel ze als zodanig misschien ook zijn) zijn toch vooral ‘mengelwerk’.
Het slot zet dat met ‘[Erasmus loshandje]‘ weer recht:

Met een ‘loshandje’ rijd je zonder handen aan het stuur, iets wat oefening, lef en zelfvertrouwen vereist. Ook het materiaal is belangrijk, want zonder rechtuitstabiliteit ga je alle kanten uit. Het is allemaal zo op de bundel toe te passen. Zuiderent mag best eens een grote naam in de Nederlandse poëzie genoemd worden.

***
Ad Zuiderent (1944) publiceerde eerder de bundels Met de apocalyptische mocassins van Michel de Nostredame op reis door Nederland (1968), De afstand tot de aarde (1974), Geheugen voor landschap (1979), Natuurlijk evenwicht (1984, Jan Campertprijs), Op het droge (1988), Op de hoogte van Icarus (1993), Jij als geen ander (2000), Fietsen naar niets (2004)