De vertaling en het gedoe
door Herbert Mouwen
–
–
Nu de vertaling van The Hill We Climb van Amanda Gorman (1998) van de hand van spoken word-dichter Zaïre Krieger (1995) is verschenen, lijkt het wat rustiger te worden in de Nederlandstalige literaire wereld. De heisa die zich in korte tijd ontwikkelde, nam groteske vormen aan en spitste zich vooral toe op de kwestie van de keuze van de vertaler.
De vertaalkwestie
De presentatie door Amanda Gorman van ‘The Hill We Climb’ maakte grote indruk op het publiek dat wereldwijd de inauguratie van Joe Biden als president van de Verenigde Staten volgde. De voordracht deed denken aan de ‘I have a dream’-toespraak van Martin Luther King en aan de ontstane traditie om de beëdiging van een VS-president met een poëzievoordracht te laten opluisteren. Bij de inauguraties van Barack Obama (2013), Bill Clinton (1997) en John F. Kennedy (1961) hadden resp. de dichters Richard Blanco, Miller Williams en Maya Angelou, en Robert Frost het woord. De voordracht van Gorman vond plaats vlakbij het Capitool dat kort daarvoor was bestormd na een roerige presidentsverkiezing, waarbij de republikein Trump het veld moest ruimen voor de democraat Biden. Op die plek stond een jonge zwarte vrouw die vol overtuiging en met een grote uitstraling haar gedicht presenteerde. Met haar eerste woorden richtte ze zich eerst tot de nieuw benoemde president en de vicepresident om de aanhef af te sluiten met ‘ (…), Americans, and the World’. Aan haar mede-Amerikanen dus en aan de hele wereld!
Er moest een vertaling komen. Nou, om het proces kort te typeren: het was het Nederlandse literaire landschap op zijn smalst. Uitgeverij Meulenhoff, die de vertaalrechten verworven had, vond het een goed idee om de jonge talentvolle auteur Marieke Lucas Rijneveld de vertaalklus te gunnen. Zij had aangetoond dat ze bijzondere poëzie (Kalfsvlies 2015 en Fantoommerrie 2019) en twee opvallende romans kon schrijven, waarvan de Engelse editie van De avond is ongemak de International Booker Prize 2020 won. Meulenhoff zal gedacht hebben: zij trekt in ieder geval de aandacht van een breed publiek. Commercieel gezien is ze een begrijpelijke keuze van de uitgeverij, maar ze is geen beroepsvertaler, dat moet gezegd worden. Echter, een deel van literair Nederland stond op zijn kop.
Wat de critici vergaten is dat Amanda Gorman zelf akkoord ging met Rijneveld als vertaalster van haar gedicht. In mijn optiek dient dat gerespecteerd te worden. Blijkbaar heeft Gorman geen moeite met het feit dat een witte vrouw haar gedicht vertaalt. Dat had Meulenhoff als argument voor de keuze moeten (blijven) gebruiken tegenover de critici die Rijneveld vanwege haar achtergrond geen geschikte kandidaat vonden. Op het opiniestuk van Janice Deul in de Volkskrant, waarin gepleit werd voor een zwarte vertaalster en een spoken word-dichter, en de keuze van Rijneveld als een gemiste kans werd gezien, kwam wel een verantwoording voor de keuze van Meulenhoff, maar de uitgeverij ging op zoek naar een andere vertaler en vond deze in spoken word-dichter Zaïre Krieger. Ter voorkoming van misverstanden: er is absoluut niets tegen Zaïre Krieger als vertaalster, maar de wijze van handelen van Meulenhoff is onbegrijpelijk en roept bij mij de vraag op waarom de toestemming van Armanda Gorman voor Marieke Lucas Rijneveld aan de kant geschoven is en geen rol meer speelde bij de keuze.
Het proces van vertalen is begeleid door sensitivityreaders. Letterlijk vertaald: gevoeligheidslezers. Allemensen, nee toch, heeft een uitgeverij geen redacteuren in dienst met een voldoende graad van gevoeligheid? Missen die iets? O ja, ik begrijp het, die zijn niet in staat zich te identificeren, laat staan zich in te leven in de problematiek van de slavernij, het kolonialisme en racisme. Ontbreekt bij hen de betrokkenheid? Nou ja, hoe ver wil je gaan met de uitgave van een vertaling van dit gedicht? Laat Amanda Gorman en haar vertaalster Zaïre Krieger zelf maar eens spreken, dat schept wat meer duidelijkheid (p. 20-23):
| We are striving to forge our union with —–purpose, To compose a country committed To all cultures, colors, characters, And conditions of man. And so we lift our gazes not To what stands between us, But what stands before us. We close the divide, Because we know to put Our future first, we must first Put our differences aside. |
We streven ernaar een verbinding te smeden —–met intentie, Het stichten van een staat, stralend Van alle culturen, kleuren, karakters, En contouren van de mensheid. En we heffen onze blikken niet Naar wat ons verdeelt, Maar naar wat ons verrijkt. We overbruggen de vallei, Wetende, om de toekomst in te —–varen, Moeten onze verschillen opzij. |
De vertaling
Op het moment dat de poëzie van de voordracht aan het papier toevertrouwd wordt en een leestekst wordt, gaat er een andere dynamiek van de tekst op de lezer inwerken. Dat heb ik zelf ervaren. Bij het tv-programma Khalid & Sophie op 7 september jl. droeg Zaïre Krieger op fraaie wijze haar vertaling van The Hill We Climb voor. Haar binding met de tekst was voelbaar en het gedicht kwam bijna als een autonoom gedicht van haarzelf over. Na de tv-uitzending heb ik de tekst gelezen en dat was voor mij een andere, maar hoofdzakelijk positieve ervaring.
Het valt op dat Zaïre Krieger de titel niet vertaald heeft, maar dat is te begrijpen. De Engelse titel is kort maar krachtig en bij iedereen bekend. Jammer vind ik dat ze nergens in de uitgave een toelichting geeft op haar vertaling. Welke uitgangspunten heeft ze gehanteerd? Hoe is ze omgegaan met vormtechnische aspecten? Waar lagen typische vertaalproblemen en hoe heeft zij die opgelost? De antwoorden op deze vragen zullen veel lezers interesseren.
Op de laatste pagina van de bundel wordt de debuutbundel van Armanda Gorman aangekondigd en Zaïre Krieger vertaalt deze. ‘Zaïre Krieger vertaalt Gormans poëzie naar het Nederlands en vangt de essentie van haar gedichten op unieke wijze die recht doet aan de spoken word-cultuur.’ Wat een dooddoener! Kom op, vul deze lege woorden eens nader in, dan komt de lezer een en ander te weten over Kriegers opvattingen als vertaler van spoken word-poëzie. Dit type poëzie toevertrouwen aan het papier is volgens velen heel iets anders dan ‘papieren (lees)gedichten’ vertalen. De uitgave doe het toch maar van Babs Gons laat dat zien, wanneer je de gedichten uit de bundel vergelijkt met haar persoonlijke voordracht ervan. Ze gaat in haar gedichten ook op dit probleem zelf in.
Enkele vertaalproblemen
Een vertaling vergelijken met de oorspronkelijke tekst is een boeiende bezigheid. Zo’n vergelijking roept vragen op en leidt tot het geven van kritiek en het doen van tegenvoorstellen. Enkele bespreekpunten. Krieger vertaalt ‘Where can we find light / In this never-ending shade?’ in ‘Waar kunnen we licht vinden / In deze oneindige nachten?’ Het woord ‘dawn’ geeft ze weer als ‘ochtendgloren’ en ‘ochtend’ en niet als ‘dageraad. Dit laat zien dat ze poëtische woorden kiest. Een terechte keuze, lijkt me. ‘Lake-rimmed cities’ in ‘We will rise from the lake-rimmed cities / of the midwestern states’ vertalen door ‘meer-omlijste steden’ roept bij mij verwarring op. Omlijst doet mij meer denken aan een schilderij. Veel moeite heb ik met de vertaling van ‘dutiful’ en ‘battred’ in ‘Our people, diverse and dutiful, / We’ll emerge, battered but beautiful’ dat omgezet wordt in ‘Onze mensen, divers en krachtig. / Zullen opstaan, broos maar prachtig’, maar ‘dutiful’ betekent toch echt ‘plichtsgetrouw’ of ‘gehoorzaam’ en ‘battered’ betekent ‘gehavend’ en niet ‘broos’. Een enkele maal krijgt Krieger de betekenis van de verzen niet helder: ‘We will not be turned around, / Or interrupted by intimidation’ vertaalt zij als ‘We laten ons niet omvat, / Of onderbroken worden door intimidatie’. Omvat worden? Moet de betekenis niet een kern bevatten van: we laten ons niet (dwingen) van mening te veranderen?
Bij ‘We will rebuild, reconcile and recover,’ lees ik ‘We zullen herbouwen, herstellen, herrijzen’.
Het nevenschikkend voegwoord ‘and’ is weggelaten en dat benadrukt de opsomming van drie werkwoorden die met het voorvoegsel her- (betekenis: opnieuw!) beginnen. Het woord ‘reconcile’ betekent ‘verzoenen’ en niet ‘herstellen’. Het begrip ‘recover’ betekent wel ‘herstellen’, maar dan is haar ‘herrijzen’ wel een te krachtig vertaalwoord. Met de nevenschikkende voegwoorden maakt Krieger soms opvallende keuzes. ‘A country that is bruised but whole, / Benevolent but bold, / Fierce and free.’ wordt ‘Een land dat heel doch helend is, / Welwillend en heldhaftig, / Fier en vrij.’ Waarom wordt ‘but’ vertaald door ‘en’? Het nevenschikkend voegwoord ‘but’ geeft een tegenstelling aan, geen opsomming. Wel is ‘heel doch helend’ een mooie vertaalvondst, vanwege de alliteratie en de assonantie. Maar ‘Fier’ als vertaling van ‘fierce’ vind ik een misser. Dat betekent ‘woest’, ‘krachtig’ of ‘fel’ en geen ‘fier’ of ‘trots’. En dan is er de gevoelige kwestie rondom het begrip slaaf. Gorman schrijft ‘Descended from slaves’ en Krieger vertaalt ‘Afstammend van tot slaaf gemaakten’, maar er staat ‘slaves’ en niet ‘enslaved’.
Discussiepunten zullen er blijven bij een vertaling. Een vertaling is altijd vanuit een bepaald perspectief gemaakt en ook tijdgebonden. Daarom worden teksten altijd weer opnieuw vertaald en kunnen daardoor interpretaties verschuiven of zich aan de nieuwe tijd aanpassen. Zaïre Kriegel heeft een vertaling afgeleverd die in deze tijd past en die recht doet aan de stellingname en de activistische toon van Amanda Gorman.
Tot slot
De bundel The Hill We Climb is fraai vormgegeven, met een harde kaft in de kenmerkende gele kleuren van Gormans jas die ze tijdens de inauguratie droeg en met een fraaie blauwe omslag. De uitgever noemt deze laaggeprijsde uitgave terecht een ‘cadeau-editie’. ‘Het Voorwoord van Oprah Winfrey’ zal veel lezers aanspreken, maar het is mij te voorspelbaar en net iets te zalvend. De ondertitel van Meulenhoffs editie luidt Exclusieve tweetalige editie Engels-Nederlands. Exclusief? Dat klinkt mij te pretentieus. Het lijkt me een goed en exclusief idee dat iedereen die het gedicht leest voor zichzelf aan het vertalen gaat en deze eigengemaakte vertalingen op allerlei plaatsen publiceert en met het vertaalde gedicht in de hand met elkaar in gesprek raakt en standpunten uitwisselt. Misschien dat iedereen dan met elkaar wat stappen voorwaarts kan zetten. Zaïre Krieger vertaalde de laatste vier veelzeggende versregels van Amanda Gorman als volgt (pag. 49): ‘De ochtend bloeit vrij van pijn, / Want er is altijd licht, / Als we de moed hebben het te zien, / Als we de moed hebben het te zijn.’
____
Amanda Gorman (2021). The Hill We Climb. Vertaald door Zaïre Krieger. Meulenhoff, 52 blz. € 12,99. ISBN 9789029094696.
