door Hans Franse
In de laatste fase van de Vietnamoorlog werd Hanoi, hoofdstad van Noord-Vietnam gebombardeerd. Een Nederlands kunstenaar schreef deze regels:
Na bombardement Hanoi
2 zonnen aan
de hemel
nu kan ik nooit
meer voor jou
verschijnen
mijn zon
1974
Vietnam
Het is geen grote poëzie, maar wel een zuivere uitdrukking van een bewogen gevoel. Er zit een element van schaamte in naast iets oosters. De kunstenaar die dit schreef was Jan Montijn (Montyn), een van de grootste grafici uit de tweede helft van de vorige eeuw.
Ik kende Jan Montijn niet, maar leerde hem kennen toen ik begon met het verzamelen van grafiek. Die was nog betaalbaar; terwijl je je huis vulde met geleende werken spaarde je om ze te kopen. De NRC droeg een steentje bij door een ‘prent van de maand’ aan te bieden. Voor 50 gulden schafte je een stuk grafiek aan, waarbij je aankon op de kwaliteit van de kunstenaar. We kochten prenten van Laetitia de Haas, Harrie van Kruiningen, Marius van Beek, Ria Zurné en een aantal anderen. Een van de prenten die mij het meest fascineerde was van Jan Montijn. Er was zoveel belangstelling voor zijn werk dat er een tweede oplage werd gemaakt.
Elke kunstenaar interesseerde mij ook als mens; vaak zocht ik contact. Ik werd redelijk goede maatjes met Marius, die een grote indruk op mij had gemaakt met zijn beeld: het doel van Santiago de Chili over de beulspraktijken van Pinochet na de val van Allende en met Ria Zurné, die toen nog in Utrecht woonde, maar later, als vrouw van een huisarts, naar Hank vertrok.
Ook Jan Montijn wilde ik graag ontmoeten. Toen ik zag dat er een tentoonstelling van Montijn was, reisden we ernaartoe. De kunstenaar was aanwezig: een bijna ascetische man, aangenaam communicatief. We praatten lang samen. Hij vertelde over zijn molen in Zuid-Frankrijk, waar hij deze werken had gedrukt en over zijn Oosterse vrouw. Hij gaf me zijn adres in de Jan Steenstraat in Amsterdam (atelier Sarphatipark) en voortaan werd ik uitgenodigd voor al zijn tentoonstellingen. Hij vertelde mij toen ook over zijn werk voor kinderen in Vietnam, Cambodja, rondom de Mekong en Korea.
Mekong – Delta
de tapijten van bloemen
zijn vervangen
door tapijten van bommen
op de voorpagina
staat
lachend zijn portret
1973 Vietnam
Ik heb een stuk of vijf werken van hem, waarbij een ongelooflijk mooie schets van de Mekong. Hij hangt in onze slaapkamer in ons Italiaanse huis. Het geeft ons een diep gevoel van rust.
Er kwam ook een biografie van hem uit, meer een bewogen levensverhaal dan een wetenschappelijke studie, waarin Dirk Ayelt Kooiman vertelt over het leven van Montijn. Hij laat hem zijn eigen verhaal vertellen: het is een bijna spannend, maar vooral indrukwekkend verhaal, gekenmerkt door avontuur, oorlog, wild leven en een diepe inzinking, waarna het licht wordt en persoonlijke verdieping volgt. Leg de feiten uit dit boek naast zijn werk: het is een ontdekkingstocht.
Hij werd in 1924 geboren in Oudewater als zoon van een rijtuigschilder in een streng gereformeerd milieu. In de oorlog werd hij lid van de Jeugdstorm, tekende voor de Kriegsmarine en werd ingezet in Koerland (het zuidelijkste puntje van Estland). De Duitsers hadden het hard daar. Na een kort verlof in Nederland, begin 1945, reist hij terug naar de oorlog.. Daar maakt hij het bombardement van Dresden mee, wordt ingezet bij de Oder. Mooi in die periode is de ontmoeting met de soldaat die Rilke leest en uiteindelijk een ontroerend gedicht voor hem achterlaat. Ook die periode is vreselijk. Men geeft op en trekt westwaarts. Soms vechtend met de Russen, de Feldgendarmerie vermijdend, komt hij bij de Amerikanen. Van de paar honderd soldaten blijven er een stuk of vijf over. Het concentratiekamp is wreed, met schijnexecuties. Met een Waalse ex-militair besluit hij zich bij het Vreemdelingenlegioen te melden in Straatsburg. Na een paar jaar deserteert hij vanuit Marseille en komt terug in Nederland, waar hij zich uitgesloten voelt: hij werd toch als collaborateur gezien. Hij tekent voor Korea. Zijn oorlogservaringen, de zware verwondingen, de lijdende kinderen, de wreedheden tekenen hem. Terug in Nederland krijgt hij een militaire opleiding, maar wordt bovenal schilder en restaurateur. Hij belandt in een diepe crisis. Door het begeleiden van geadopteerde kinderen, zonder ouders of verwanten uit Korea, ontdekt hij een ander gevoel. Het is een soort geestelijke omwenteling. Hij maakt in Vietnam kennis met de kracht van een volksoorlog door gemotiveerde mensen. Door de rust die zijn partners hem geven wordt hij de graficus die in zijn beeldtaal, in een mengsel van Oosterse en Westerse tekens een indrukwekkend oeuvre opbouwt.
In de bomen
omgekomen
niemand weet hoe en waar
die twee die hangen
daar
die twee die leefden
daar
en al die anderen die waren
daar
We hebben veel tentoonstellingen van hem bezocht in musea en galerieën. We reisden naar Parijs om zijn werk te bekijken op de FIAC (Foire Internationale de l’Art Contemporain), waarbij ik voor de eerste maal zijn verwerking zag van de fameuze golf van Hokusai.
Een anekdote: bij een tentoonstelling in een Parijse galerie stuurde ik een fax waarin ik hem feliciteerde. De fax kwam per omgaande terug. Met grote vinnige letters was erop geschreven: ‘Monsieur, on ne parle pas le Neérlandais’. Minachting voor onze taal maakt mij altijd boos. Ik zal hier niet weergeven, wat ik terugschreef. Maar Jan belde mij later op om me te bedanken voor de ‘amusante’ fax.
We hebben in een Haagse galerie zijn 80ste verjaardag gevierd met een kleine kring van bewonderaars. Hij was toen nog goed. Ik fotografeerde hem en zijn borstbeeld. Zijn 85ste verjaardag zouden we ook feestelijk gedenken, maar dat lukte niet meer.
Jan Montijn is 90 jaar geworden: groot graficus en gevoelig dichter. Maar vooral een man die door een menselijke rijping, na een lange, zware weg, een zeer humaan kunstenaar werd.
Werkplaats
weer een nieuwe
weer willen veroveren
weer anders
‘k onderbreek het
gevecht
op metaal
met graven
en scheppen
van aarde
gelukkig
stuit ik dáár
niet op jou
zoals overal elders
1977
Bangkok
Thailand
afbeeldingen © Hans Franse
–