Klassieker 292 : Mieke van Zonneveld – Nee

door Hettie Marzak

Analyse

Met dit gedicht won Mieke van Zonneveld (°1989) in 2013 de Turing Gedichtenwedstrijd. In 2017 stond het in haar debuutbundel Leger, die in 2018 werd genomineerd voor de VSB Poëzieprijs. In datzelfde jaar kreeg Van Zonneveld de Eline van Haarenprijs, een vijfjaarlijkse prijs voor de beste jonge dichteres. Van Zonneveld is christelijk opgevoed en heeft geruime tijd aan Bijbelstudie gedaan. Haar geloof is terug te vinden in de meeste van haar gedichten met talloze verwijzingen naar de Bijbel. Ze is docente Nederlands en was van 2018 tot 2021 stadsdichter van Hilversum.

Dit gedicht begint met de krachtige titel ‘Nee’. Toch is er al meteen in de eerste regel een tegenstelling die deze stelligheid tenietdoet: ‘een aarzeling’. Waarom die aarzeling? De rest van het gedicht geeft daar misschien een antwoord op.

De eerste vier regels blijken een droom, waarin naar voren komt wat het lyrisch ik onbewust allang wist: ‘Op al mijn wegen nooit één teken maar /  in dromen worden ze bij menigtes gegeven’. Dromen zijn betekenisvol: in de Bijbel is er in Genesis 37:5-11 sprake van Jozef die zijn dromen vertelt en daarmee zijn vader aan het denken zet. Ook in dit gedicht speelt de vader een belangrijke rol.

In de droom gaat een kleuter ‘met een emmertje uit wassen’. Hij biedt aan om de ik-figuur te wassen, omdat ze vies is geworden door het vele zand dat op het strand aan haar is blijven kleven. De kleuter roept het beeld op van een klein kind, een naakte mollige putto, zoals je die op schilderijen uit de renaissance- en barokperiode ziet. Het is het symbool van de onschuld, misschien zelfs het Jezuskind, het ‘lam Gods, dat wegwast de zonden der wereld.’ Er zitten meer Bijbelse en religieuze verwijzingen in het gedicht zoals het woord ‘bekoring’ en de uitdrukking ‘Begeerte is de wortel van het kwaad’. In de Herziene Statenvertaling van de Bijbel staat bij 1 Timotheüs 6 vers 10 weliswaar ‘geldzucht’ vermeld in plaats van ‘begeerte’, maar meestal wordt dat geïnterpreteerd als hebzucht in het algemeen, genotzucht, begeerte.

Het verhaal van het lyrische ik dat in dit gedicht verteld wordt, lijkt dat van de parabel van de verloren zoon uit het Nieuwe Testament. Een zoon die het advies van zijn vader in de wind heeft geslagen en de wereld intrekt om zich in het volle leven te storten. Maar hier is er ‘geen vader die mij terugverwacht’, ook al heeft de zoon geleerd dat vader gelijk had toen hij zei: ‘Begeerte is de wortel van het kwaad.’ De verloren zoon of dochter kan hier niet meer naar huis terug, want ‘ik volgde de bekoring en / zij heeft mij niet meer thuisgebracht’. Niet voor niets wordt de refreinregel vier keer herhaald: ‘Er is in heel de wereld nergens vrede’. Ook heeft het lyrisch ik geen vrede gevonden met zichzelf. De ik is wakker geworden uit de droom die ze ‘ooit’ najoeg, de ontnuchtering volgt daarop. Het volle leven heeft geen blijvende bevrediging geboden: het bleek een ‘uitgestrekte leegte’ te zijn waar de ik-persoon niet welkom was en ‘uitgebraakt’ werd.

Dat is de betekenis van de droom. De ik is ‘vies’ geworden, dat wil zeggen: onrein, de sporen van een losbandig, begerig leven zijn als zand aan haar blijven kleven. De ik voelt zich schuldig en veracht zichzelf omdat ze aan de verleiding heeft toegegeven. Heel mooi is het enjambement in de tweede strofe: ‘[…] maar ik leerde het / te laat’, waarmee ook visueel aangeduid wordt dat het te laat was.

Dit gedicht gaat over volwassen worden, rebelleren tegen het ouderlijk gezag, zoals pubers doen, over seksuele initiatie. Begeerte wordt vaak met seksualiteit in verband gebracht. Misschien is het vergezocht, maar het woord ‘lamlendig’ in de eerste strofe zou daar ook op kunnen wijzen: verlamd, verdoofd in de lendenen, seksueel uitgeput na een leven vol uitspattingen.

Daarom ook is er de aarzeling als de kleuter aanbiedt om de ik schoon te wassen: ze weet dat dat niet meer kan. Een volwassene kan nooit meer terug naar zijn kinderjaren; onschuld en onwetendheid zijn voorgoed verloren voor wie zich daarvan heeft afgekeerd. Misschien straft de ‘ik’ zichzelf voor de uitspattingen door het schoonwassen te weigeren.

De ‘ik’ zegt ‘tot in den treuren nee bedankt’. Hier klinkt ook het woord ‘treurig’ in mee: de ‘ik’ betreurt het dat er geen weg terug meer is. Maar de titel van het gedicht geeft al aan welke keuze zij gemaakt heeft.

De laatste drie versregels van het gedicht leveren nog op een andere manier stof tot nadenken: ‘Dit is mijn overtuiging en ik zoek haar / tot op heden in een emmer aan een kleuterhand.’ Wie is die ‘haar’? Is dat de ‘vrede’? De ‘overtuiging’? ‘Vrede’ kan zowel mannelijk als vrouwelijk zijn en ‘overtuiging’ is vrouwelijk, dus naar allebei de woorden kun je verwijzen met ‘haar’. Maar als je al een overtuiging hebt, hoef je die toch niet meer te zoeken? Of zou ze zich graag laten overtuigen door de mening van de kleuter dat ze alsnog schoongewassen kan worden?

Bijzonder aan het gedicht is dat de impasse waarin de ik is terechtgekomen in een klankrijk lied is gegoten – heel ritmisch en muzikaal. Opvallend is de haast wanhopige herhaling van ‘er is in heel de wereld nergens vrede’ dat als een refrein terugkeert. Als het vier keer gezegd wordt, moet het wel diep gevoeld zijn. Een vast metrum is er niet, maar wel kent het gedicht soms jambische versvoeten. De twee strofen bevatten ook veel welluidend rijm, dat verstopt zit doordat de dichter de versregels niet heeft afgebroken op de plaatsen van het rijm. In de eerste strofe zijn dat: ‘aarzeling’-‘ging’, ‘strand’-‘zand’, ‘acht’-‘thuisgebracht’-‘verwacht’. Ook zijn er veel assonanties aan te wijzen, vooral de lange ‘aa’ is prominent aanwezig in de rijmklanken van de tweede strofe: ‘bestaan’-‘kwaad’-‘laat’-‘tegenstaat’-‘uitgebraakt’ waarvan Jeroen Dera al schreef: “De lange /a/ die het centrum van de tweede strofe domineert, vat in zekere zin de geschiedenis van dit hele gedicht samen. Eerst komt het ‘bestaan’, dan het ‘kwaad’, vervolgens is de ‘ik’ ‘te laat’ en tenslotte wordt zij zonder vrede ‘uitgebraakt’.”

Die clash tussen de muzikale vorm en de onthullende droom en impasse maken het tot een bijzonder intrigerend gedicht dat je telkens opnieuw wil lezen. Een poëtisch lied dat geen oplossing biedt, maar wel troost want zijn wij niet allemaal in de ban van ‘begeerte’ en ‘een weelderig bestaan’?

Hettie Marzak
Met dank aan Joost Dancet voor kritische feedback en advies

Bronnen

• De bespreking van ‘Nee’ door Jeroen Dera in Gedichten van het nieuwe millennium. Poëziecentrum, 2021, p. 209
• ‘Is het winnende gedicht Turingprijs wel goed afgebroken?’ door Coen Peppelenbos in Tzum