Gerrit Komrij – Boemerang en andere gedichten

Een God in het diepst van zijn gedachten

door Johan Reijmerink

De dichter Ramsey Nasr ziet in de poëzie van Gerrit Komrij de versplintering zo mooi opbloeien in vormvaste verzen. Veel drie- of vierregelige strofen, al dan niet in sonnetvorm, met regelmatig rijmschema. Een houvast voor zijn beheerste en doordachte taalvirtuositeit. Het verbaast dan ook niet dat een schrijver als Tom Lanoye verliefd is op Komrij’s technisch kunnen. Ik stem in met hun beider vaststelling, ook als het gaat om deze nieuwe, postume bundel Boemerang. Een klankrijk slotakkoord van een omvangrijk oeuvre.
Komrij’s vormkracht en perfecte beheersing van talrijke taalregisters maken hem sinds jaar en dag tot een uniek dichter in ons taalgebied. Van archaïsch tot triviaal taalgebruik krijgt daarin een plaats. Hij put uit de rijke traditie van de Griekse, joodse en christelijke overlevering, kent zijn klassieken en heeft ook tegelijkertijd enig besef van wat er in de actualiteit speelt. Hij is om die laatste reden niet voor niets een tijd lang onze dichter des vaderlands geweest.
Zo staat er in deze bundel een actuele tweeluik over Europa: ‘Het verdriet van Europa’ en ‘Europa’s troost’. Europa is in verval. We moeten onszelf opnieuw gaan uitvinden:

Dromen lijken gedoofd, maar in een park is voor nieuwsgierigen een feest georganiseerd:

Met enig hernieuwd geloof in onszelf komen we er na deze zondvloed wel weer door heen in de ark van Draghi. Komrij brengt die toekomstige ontwikkeling vanuit een verrassend perspectief in beeld.
De bundel bevat zeven afdelingen, deels voltooid, deels onvoltooid. Komrij had het plan om drie grote afdelingen te maken. Deze uitgave in onvoltooide versie is door zijn vriend en partner Charles Hofman geheel in overeenstemming met de bedoelingen van de dichter samengesteld. Als je de verzen van Komrij leest, hoor je nog altijd zijn stem erin opklinken. Een scherpe, heldere en gedragen stem, een beetje lijzig als van een vermoeide oude vrouw die het niet kan nalaten zich toch met het aan haar voorbijgaande leven te blijven bemoeien. Hij kan in zijn poëzie ongenadig hard uithalen over alle mislukking die dit tranendal behelst, zoals in het gedicht ‘Vervloeking’ waarin hij de lieden die hem verafschuwen toewenst dat ze ontploffen. De meester is sinds kort niet meer onder ons, maar zijn postume bundel glanst alsof hij nog altijd springlevend is. Als je zijn bundel een paar keer doorleest, valt je op dat het lijkt alsof hij hem speciaal voor ná zijn dood geschreven heeft.
Op veel plaatsen kiert de dood tussen de regels door. Het begint al met de ‘psalm’ aan het begin van de bundel. Een lofzang met een dubbele tong:

Het feest van de onbezonnen jeugdjaren maakt plaats voor het afschrikwekkende feestje in het schimmenrijk. Al van jongs af aan moet hij zich achterna gezeten hebben gevoeld door het niets, de dood. Hij had er een vertrouwdheid mee:

De held voelt zich achtervolgd. Een blauwdruk van het schimmenrijk tekent blijkbaar al in de loop van je leven zich in je lichaam af. Een realiteit waarvan je met enig cynisme afstand van zou willen nemen, maar dat is aan ons niet vergund.
In de afdeling ‘Morseseinen uit ‘Il Vittoriale’ staat het gedicht ‘Geraffineerde eenzaamheid’. Daarin dekt de ik-persoon zich in tegen het naderend einde met die bekende zelfironie en relativering die zich bij Komrij vaak manifesteert door veelvuldig gebruik te maken van paradoxen:

Vooral dit laatste zinnetje is typisch voor de poëzie van Komrij. De dichter die van het woord en de verbeelding leeft, en in deze strofe het woord, het verhaal wegschrijft, omdat hem dat nu van pas komt in het zicht van de naderende dood. In de paradox ligt zijn kracht:

Altijd weer het gevecht tussen schijn en wezen.
In het titelgedicht ‘Boemerang’ meet hij zijn ongenoegen breeduit over de loop des levens. Zelfs de liefde tussen godenzonen kan levenslang betekenen. Het leven is voor Komrij als een boemerang geweest. Wat je ook doet of niet doet, begin en eindpunt is de eeuwige slaap.

Dit gedicht verenigt alle ingrediënten van het melancholieke levensgevoel in zich, van waaruit Komrij zo dikwijls met de afstand tot het leven zijn ironie schept, zijn poëzie schrijft. Het leven als een bitter sprookje. Hij ontwaakt, weet zich door begeerte aangeraakt, ‘niet verliefd, maar toch wel enigszins.//’. Iets van de weerspannigheid, zo eigen aan de mens en dichter Komrij wordt zichtbaar. Een Nietzscheaans levensgevoel van het Niets hangt in de tweede strofe boven het leven:

Een beeld van de omgekeerde wereld als een middeleeuwse voorstelling. De bedoeling ervan is anders dan we denken dat ze is. Het leidt allemaal tot niets. We zijn gevangen in de ijzeren kooi van onze eigen voorstellingen. Demonen van begeerte belagen ons. We laten ons oud geworden in slaap sussen. Het niets overkoepelt alles.
Komrij is een meester in het hanteren van ironie, cynisme en sarcasme, al naargelang het onderwerp dat vereist om zodoende zijn tegendraadsheid, boosheid, ergernis of spotlust erop bot te vieren. Een sterk voorbeeld van de zinloosheid van het bestaan is te vinden in het gedicht ‘Amnesie’ uit dezelfde afdeling ‘Binnenstebuiten’. Hij neemt daarin ons verlangen op de korrel om vervolgens weer te vergeten:

De echo van een vrouwenstem lijkt hoorbaar, gesmoord. Hij droomt verder

De afdeling ‘Fata morgana’ bevat een paar gedichten die in korte verzen preluderen op het naderend einde. Komrij zet de ik-persoon als volmaakt mens-God neer. Wat dat aangaat meet de ik-persoon zich geregeld de statuur aan van de ‘oppermachtige’ mens die regeert over zijn ‘lege’ universum. Hij bedient zich dan van woorden en attributen die in de wereld van de religie thuishoren:

De volmaakte godenzoon verdient een bruidegom om hem klimmend op de jakobsladder te begeleiden op weg naar de hemel. Romantische zelfvergroting: Bilderdijk, Marsman, Komrij. Maar direct daarop lees je in het gedicht ‘Chloroform’:

Hier spreekt het slachtoffer mens. Het gedicht ‘Sukkel’ spreekt vervolgens van een zielenpoot die het hart op zijn hand draagt en die een schemergebied binnentreedt. De ik treedt het mysterie tegemoet:

De ik is overgeleverd aan zichzelf. Hier proef je een zoeken naar de waarheid van wat het mysterie van dit leven heet. Dat hij het nodig heeft het te benoemen, bewijst zijn onzekerheid over wat er nog meer te zeggen is dan dat ‘De ontbinding heeft ingezet, amen -//’. Komrij zingt zich aan het eind van zijn bundel naar een ultiem geluk:

Deze bundel is met ware ‘doodsverachting’ geschreven, zoekend naar een wankel evenwicht te midden van het mysterie dat leven heet en dat zijn schaduwen uitstrekt tot ver over de grens van leven en dood heen. Je kunt de vraag over het leven na de dood nu wel van je af willen werpen, maar hij komt weer als een boemerang bij je terug.