Het dossier Koppijn
door Ernst Jan Peters
–
–
Vaak als er een ernstig incident is, een aanslag, grote brand, heftig ongeval, dan is de informatiebehoefte van de media en het publiek groter dan wat er te melden valt. Hoewel het nog te vroeg is om diep in te gaan op oorzaken en gevolg, zit de televisiestudio vol met deskundigen die worden uitgenodigd er vrolijk op los te speculeren.
De discussiebundel Door de schaduwen bestormd. Reflecties op de controverse rond de oorlogsjaren van Lucebert heeft bij tijd en wijle dezelfde hijgerige druk. Er zijn nogal wat vragen over de correspondentie van de jonge Lucebert met zijn collega en vriendin (op afstand) Tiny Koppijn, maar de schok is zo groot dat we niet langer kunnen wachten met reageren. De biografie van Bertus Swaanswijk, beter bekend als Lucebert, geschreven door Wim Hazeu, heeft er een hele eigen kleuring door gekregen.
Enerzijds is er de behoefte om het erover te hebben en er conclusies aan te verbinden, anderzijds wil het boek juist uitstijgen boven de waan van de dag, boven het snelle veroordelen dat zo gewoon is geworden sinds we massaal de sociale media hebben omarmd. Doelstelling van het boek is juist om niet direct in de debat- en discussiemodus te geraken waarbij er een gelijk is en aan het einde een winnaar, maar juist om meer te doen aan bespiegeling. De redactie en auteurs willen een dialoog voorbereiden waarbij de opinies ondergeschikt zijn aan de gezamenlijke waarheidsvinding.
De redacteuren Yi Fong Au en Tommy van Avermaete verzamelden verschillende bijdragen. Allereerst de 13 bijdragen aan de online discussie op het platform SKUT, waarvan de eerste op 5 maart 2018 verscheen. Omdat het een ‘kettingbrief’ is reageert de een op de ander. Opvallend is dat de auteurs vaak nauwelijks bekend zijn met het werk van Lucebert. Het debat richt zich daardoor op reputatie, beschadiging daarvan maar ook op hoe dat betrekking heeft op onszelf. En dan gaat het eigenlijk alleen om de reputatieschade voortkomend uit het ouderwets ‘fout’ zijn, door nazi-sympathieën. De parallel tussen de controverse van Lucebert met vergelijkbare situaties wordt veelvuldig gemaakt, maar beperkt zich tot publicisten met een naziverleden zoals filosoof Martin Heidegger en auteur Günter Grass. Het wordt niet ruimer getrokken. Hashtag #metoo komt er niet in voor. Zo wordt er geen enkele vergelijking gemaakt met de publieke twijfels rond ‘the King of Pop’, Michael Jackson. Ook diens werk wordt hogelijk gewaardeerd en ook bij hem weten de echte fans niet wat ze aan moeten met de verhalen over de schaduwzijde van zijn ‘liefde’ voor zijn jonge fans.
Naast de bijdragen in de kettingbrief zijn er essays opgenomen in verschillende secties:
- Terug naar een andere Lucebert. Hoe verhouden we ons tot een auteur als de biografie bijzondere feiten blootlegt?
- Nieuwe laag in het werk. Moeten we de verzamelde gedichten herlezen met de nieuwe informatie en daarmee herijken?
- Biografiebesprekingen. Cyrille Offermans, Huub Beurskens en Elsbeth Etty geven een persoonlijke visie op de biografie.
De bijdrage van Elsbeth Etty, schrijver van een weinig empathische biografie over tekstdichter Willem Wilmink, is een boeiende. Zij verwijt Hazeu het allemaal niet goed aan te hebben gepakt met zijn bronnen. De brieven van Tiny Koppijn moeten te lezen zijn door iedereen. Hazeu doet onduidelijk over de anonimiteit van zijn bronnen, aldus Etty. De bundel wordt afgesloten door een interview met Lucebertbiograaf Wim Hazeu en die reageert op de aantijgingen, zij het tamelijk afhoudend.
Hoe boeiend is de bundel voor de poëzieliefhebber? Beperkt, naar mijn mening. De enige essayist die echt de dichter Lucebert probeert te doorgronden na het beschikbaar komen van dossier Koppijn, is Piet Gerbrandy. Hij wijst op de menselijke kant van de dichter: “De dichter is een mens, en anders dan goden zijn mensen feilbare wezens. Juist in die hoedanigheid schuilt de oorsprong van poëzie, want waar alles volmaakt is bestaat geen behoefte aan taal die heelt, opheldert of verheelt en heeft verbeelding geen functie.” En hij wijst erop dat werk loskomt van zijn maker: “We moeten voorzichtig zijn met psychologische verklaringen van literatuur. Wat geschreven wordt komt voort uit wat we denken, voelen en onderdrukken, maar zodra het op papier staat behoort het tot een andere wereld. De tekst is autonoom, gaat zelfstandig in gesprek met de lezer.”
Gerbrandy was verrast en geschokt, net als iedereen, maar wil niet vanuit morele superioriteit een oordeel vellen. Hij gaat ervanuit dat Lucebert zijn misstap heeft ingezien om zich vervolgens in te zetten voor ‘een betere wereld’. Gerbrandy: “Ik keer me niet alleen niet van Lucebert af, maar denk zelfs dat zijn werk aan dramatiek kan winnen nu we beginnen te vermoeden aan welke tegenstrijdige krachten het is ontsproten, enerzijds de drang zich uit te spreken en iets goed te maken, anderzijds de noodzaak iets cruciaals verborgen te houden.” Bij het herlezen van Luceberts werk met de nieuwe kennis, is er een dimensie aan toegevoegd: die van het niet kunnen zeggen wat eigenlijk wel eens gezegd hoorde te worden. Gerbrandy vindt het hartverscheurend: “Voor een dichter die niet kon zeggen wat hem uit de slaap hield, diende de poëzie als toverwoord om zijn demonen de baas te blijven.” Gerbrandy’s bijdrage redt de essaybundel, want Door de schaduwen bestormd geeft als essaybundel een hoop meningen rond de gevonden briefwisseling tussen Lucebert en zijn collega Tiny Koppijn maar de meeste daarvan gaan over reputatieschade bij een naziverleden en nauwelijks over Lucebert en zijn dichtwerk.
Er zal nog vaker over worden doorgesproken en hopelijk komt de wens van Elsbeth Etty uit en worden de brieven bereikbaar voor meer mensen. De dialoog is nog niet ten einde en we willen allemaal graag meer weten over Luceberts motieven en zijn latere worsteling. Laten we de meester het laatste woord geven (‘hofhistoriën’, Verzamelde Gedichten p. 224): wijs zijn is weten de schoen wringt waar hij niet gaan kan.
____
Yi Fong Au en Tommy van Avermaete, redactie (2019). Door de schaduwen bestormd. Reflecties op de controverse rond de oorlogsjaren van Lucebert. Uitgeverij Oevers, 320 blz. € 19,95. ISBN 9789492068262
