Klassieker 238: Frank Koenegracht – 1975

door Jeroen van den Heuvel

Geen enkel gedicht staat op zichzelf. Er is altijd een relatie met de dichter, diens leven, de tijd en de cultuur waarin het ontstaan is. Het is altijd maar de vraag hoe interessant die relatie is. Er is ook altijd een relatie met andere teksten. De woorden van een gedicht zijn al vaak gebruikt. In huizen, supermarkten, kroegen, reclamespotjes. Op websites, in kranten, e-mails (voorheen brieven), advertenties, essays, contracten, tweets, romans. En in andere gedichten. Ook hierbij is het altijd de vraag hoe interessant die relatie is.

Ik zal dit gedicht benaderen vanuit twee andere gedichten, die elk hun eigen perspectief erop bieden. Het eerste gedicht ligt voor de hand, omdat Koenegracht zelf in een aantekening vermeldt dat zijn gedicht ernaar ‘verwijst’. Het betreft ‘sociëteitsfeest’ van Lucebert.

Het woord sociëteit duidt oorspronkelijk op een gemeenschap. We gebruiken het tegenwoordig vooral in verband met studentenverenigingen. Deze aspecten vinden we terug in het gedicht van Koenegracht. De ‘bijeenkomsten’ waarover de eerste strofe spreekt, zijn voorbeelden van gemeenschappen. Bovendien vinden ze plaats ‘tijdens andermans kantooruren’, mogelijk gaat het om studenten.

Ook in de vorm lijkt het gedicht van Koenegracht op dat van Lucebert. Die laatste laat hoofdletters en leestekens voor wat ze zijn, maar de twee strofen zijn duidelijk twee zinnen. Ook bij Koenegracht is dat zo, hoewel de tweede strofe een bijstelling vormt bij de eerste. Een ander effect daarvan is de herhaling van de woorden ‘mooie jaren’. In ‘sociëteitsfeest’ komt meer herhaling voor tussen de strofen: het woord ‘stad’, de ‘stilte’ in het ‘zwijgen’, het aspect van ledigheid. Dat bindt de twee strofen aan elkaar. Het is een doorlopende vertelling van één enkele nacht/ochtend. Met gepaste afstandelijkheid en barokke dreiging verhaalt het gedicht hoe de ‘heren’ naar buiten gaan en uitkijken over de ‘stad’. De ledigheid van de ‘hemel’ slaat terug op de ‘ledigheid’ waarmee de heren ‘beladen’ zijn. Daarmee koppelt het gedicht de ‘heren’ en de ‘hemel’ aan elkaar.

Koenegracht heeft de twee slotregels van het gedicht van Lucebert als afsluiting van zijn eigen gedicht gebruikt. Het ‘ledige’ slaat in zijn gedicht niet terug op iets anders, of het moet een commentaar zijn op de ‘bijeenkomsten’ in de ‘mooie jaren’. Ook is er in dit gedicht geen verhaal waarin het woord ‘hemel’ past, zoals het in Luceberts gedicht onderdeel is van het uitzicht. Hierdoor is het woord ‘hemel’ in Koenegrachts gedicht algemener en minder concreet, waardoor het sterker dan bij Lucebert een religieuze betekenis krijgt. Het maakt een verbinding met ‘geest’ in de eerste strofe, waarin de ‘bijeenkomsten’ nu ook op kerkgemeenschappen gaan slaan. Het bijvoeglijk naamwoord ‘ledige’ daarbij lijkt aan te geven dat er van de ‘hemel’ niets verwacht hoeft te worden. Tevens valt op dat het hele gedicht van Koenegracht minder concreet is dan dat van Lucebert. In ‘sociëteitsfeest’ zijn handeling, tijd, ruimte en protagonisten afgebakend, of in ieder geval beperkt. In ‘1975’ zijn ze allemaal open, of op zijn minst onduidelijk.

Er zijn meer dingen veranderd toen Koenegracht de versregels van Lucebert overhaalde naar zijn eigen gedicht. De eerste is natuurlijk de transplantatie zelf. Koenegracht heeft de versregels een andere context en co-text gegeven. In dit geval worden ze daardoor opener en algemener, zoals het hele gedicht van Koenegracht dat is t.o.v. het gedicht van Lucebert. In het gedicht van Koenegracht vormen de twee versregels bovendien een zelfstandige strofe, waar ze bij Lucebert onderdeel zijn van een 4-regelige strofe. Die grotere zelfstandigheid benadrukt nog eens dat ze minder sterk verbonden zijn met de rest van het gedicht dan bij Lucebert het geval is. Nog sterker: Koenegracht verving het eerste woord ‘alleen’ door ‘Maar’. Daarmee contrasteert hij deze strofe expliciet met het voorgaande.

In beide gedichten hebben de versregels een vergelijkbare functie. Ze sluiten de gedichten af. In het bijzonder vormen ze in beide gevallen een deus ex machina, een einde dat niet logisch uit het voorgaande volgt, maar (in deze gedichten zeer letterlijk) uit de lucht komt vallen. Bij ‘1975’ is dit effect sterker dan bij ‘sociëteitsfeest’ door het isoleren van de versregels en het expliciete contrasteren met het voorgaande. Bovendien komen ze uit een ander gedicht, alsof dat zelf geen afsluiting kon krijgen anders dan door de ingreep van een ander gedicht, van een andere dichter. Koenegracht veranderde tevens het laatste woord van de versregels van Lucebert (‘geslachtsdeel’ werd ‘stropdas’) en daarmee om grammaticale redenen ook de twee woorden ervoor. Een ‘stropdas’ heeft wel iets weg van het mannelijk ‘geslachtsdeel’. Het wordt hoofdzakelijk door mannen gedragen, en heeft bovendien een enigszins fallische vorm.

Het tweede gedicht dat ik wil gebruiken als ingang naar het gedicht van Koenegracht is ‘1975’ van Remco Campert. Opvallend: zowel Campert als Koenegracht beginnen het gedicht dat ze naar een specifiek jaar hebben genoemd door te refereren aan meerdere ‘jaren’. Bij Campert zijn het ‘rare jaren’, bij Koenegracht ‘mooie jaren’. Beide gedichten gaan over meerdere jaren, over tijdgeest en verandering. Bij Campert zijn het ‘deze jaren’, bij Koenegracht is het ‘toen’. Meer afstand in de tijd dus. Het gedicht van Koenegracht is dan ook geheel in de verleden tijd gesteld. Campert wisselt heden en verleden af, waarbij ‘1975’ het heden lijkt te zijn en het gedicht terugkijkt naar het verleden en nadenkt over hoe het verder moet. Is 1975 ook voor de impliciete vertelinstantie in het gedicht van Koenegracht het heden? De ‘mooie jaren’ zijn voorbij. Ook de ‘ontzaggelijke stropdas’ is al gevallen. Of viel die in 1975? Is dat het jaar van de verandering en daarom de titel?

Campert is niet alleen meer betrokken door minder afstand in de tijd, maar ook door minder afstand in vertelinstantie. Hij heeft het over ‘wij’, waar Koenegracht afstandelijk schrijft over ‘de geest’, ‘de neiging tot speelsheid’, en de ‘werkende klasse’. Tevens schept het gedicht van Koenegracht afstand door de ironische toon waarin de bevlogenheid van ‘de geest’ wordt gerelativeerd door via ‘tijdens andermans kantooruren’ en de ‘versterkte muziek’ te benadrukken dat er niet gewerkt werd. En daarmee te suggereren dat er niets bereikt werd. De tweede strofe lijkt alleen maar ironisch opgevat te kunnen worden. Als ik denk aan de combinatie van ‘werkende klasse’ en ‘speelsheid’, kom ik niet verder dan Work is the curse of the drinking classes van Oscar Wilde. Eigenlijk is de enige betrokkenheid die het gedicht toont de kwalificatie van de ‘jaren’ als ‘mooi’. En we ons kunnen afvragen of daarbij niet ook de ironie spreekt.

Het gedicht van Campert typeert de tijdgeest en de veranderingen met duidelijke verwijzingen. Bijvoorbeeld naar popmuziek, de Bijbel, de Tweede Wereldoorlog, de beat generation, en ook Lucebert. Hij doet dat  specifieker dan Koenegracht. Waar die refereert aan popmuziek via ‘versterkte muziek’, wijst Campert specifieker op de Rolling Stones. Waar Campert ‘God’ expliciet noemt en alludeert op de Bijbel doet Koenegracht het met de vagere termen ‘geest’ en ‘hemel’. De verwijzing naar Lucebert gebeurt in beide gedichten vergelijkbaar: via de manipulatie van een citaat uit één van diens gedichten.

Op welke ‘bijeenkomsten’ Koenegracht in zijn gedicht precies doelt, blijft onduidelijk. Gezien de tijdsaanduiding in de titel zou het wel eens over bijeenkomsten in ongeveer dezelfde ‘jaren’ kunnen gaan als waar Campert het over heeft: de jaren van de tegencultuur, de beats, de protestsongs, de hippies. In Nederland specifiek de vijftigers, de provo’s, de kabouters. De ‘ontzaggelijke stropdas’, die deus ex machina, staat misschien voor het einde van deze tijd en het begin van het yuppiedom. Niet voor niets noemde Youp van ‘t Hek de ‘stropdas’ een yuppietouwtje. Ik ben geen historicus, maar wat mij betreft wringt er hier iets. Dat rond 1975 de hippiecultuur verdampte, lijkt me wel kloppen. Maar dat betekende niet het einde van ‘de’ tegencultuur. Integendeel: een heel andere tegencultuur, die van de punkers en de krakers, stond op het punt te beginnen. De yuppies kwamen in mijn beleving daarna, in de jaren tachtig.

Maar misschien moeten we het breder zien. Ook Trouw ziet op 17 oktober 2014 in het gedicht van Koenegracht een cultuuromslag, waarin de ‘stropdas’ niet voor de yuppies staat, maar voor een managementcultuur:

Inmiddels zitten ze overal, en overal bovenin. Bij de universiteiten die een soort lesfabrieken zijn geworden en waarin creatieve hoogleraren worden gedwongen almaar papieren in te vullen en verslag te doen in plaats van les te geven en te onderzoeken. Bij de sport waar ze roepen dat je moet centraliseren en dat je judo net zo moet behandelen als voetbal. Bij het Rijk waar ze ICT-managers huren om te vertellen hoe het allemaal moet in de nabije toekomst. Bij de kranten en weekbladen waar ze efficiency opleggen en de poëzierubrieken en andere overtollige aardigheden schrappen. Heel helder allemaal, de wereld wordt er een stuk beheerster en economischer van, maar waar blijft de inspiratie? Worden de mensenmanagers bij het oud vuil gezet omdat wij alleen nog maar bestuurders nodig hebben, trainers met aantekenboekjes en schema’s, bovenbazen die overal de franjes vanaf knippen? De week van Eurlings en Hiddink maakt duidelijk dat onze wereld wordt overgenomen door bedrijfskundigen. Ik denk dat ik er maar eens een gedicht over schrijf. Of nee, dat is al gedaan. Door Frank Koenegracht in het gedicht ‘1975’.

Misschien ook moeten we het bezien vanuit het religieuze aspect dat in het gedicht meespeelt; de ontkerkelijking als cultureel fenomeen. God dood, de ‘hemel’ leeg, kerkbijeenkomsten vervangen door popconcerten. Geen leidend beginsel meer voor het leven vanuit spiritueel-religieuze hoek. Geen leidend beginsel meer vanuit politiek-ideologische hoek: de politieke ‘bijeenkomsten’ in de ‘mooie jaren’ hebben niets opgeleverd. In dat vacuüm valt ‘de ontzaggelijke stropdas’. Geld wordt de nieuwe god. Kunst laat, zoals dit gedicht, maatschappelijke betrokkenheid varen en blijft met een ironische houding op afstand.

De afstandelijkheid en de vaagheid in het gedicht van Koenegracht zorgen ervoor dat het op twee manieren gelezen kan worden. Als een persoonlijk relaas van iemand die in de ‘mooie jaren toen’ als student opging in de tijdgeest en genoot van de ‘bijeenkomsten’ en de ‘versterkte muziek’. Maar na die jaren zich conformeerde, een ‘stropdas’ omdeed en ging werken. Tegelijk kunnen we het lezen als een omslag in tijdgeest en cultuur van een hele generatie.

–
–
Jeroen van den Heuvel
–

–