door Willem Tjebbe Oostenbrink
Onlangs las ik over hermetische gedichten (Meander, 2007) en figuratieve gedichten (de lezenswaardige recensie van de bundel Weten welke huid je aan moet van Edward Hoornaert door Peter Vermaat, oktober 2023). Naar aanleiding daarvan vraag ik me af hoe abstractie en concreetheid binnen de taal en poëzie worden gebruikt. Zijn gedichten betekenisvoller of gelaagder naarmate ze abstracter zijn? Worden in hermetische poëzie meer abstracte woorden gebruikt dan in anekdotische gedichten? En zou meer inzicht in de wereld van abstractie ons kunnen helpen bij het maken van mooie, goede beeldspraak in de poëzie? Dit zijn grote vragen waarbij ik niet de verwachting heb in een column alles te kunnen beantwoorden; een zoektocht maken kan wel.
In het dagelijks taalgebruik spreken we van abstract en concreet. In de poëzie spreken we zelden over abstract, maar van hermetische gedichten als tegenhanger van figuratieve en anekdotische gedichten. Hermetisch betekent letterlijk ‘afgesloten’, ‘geheimzinnig’. Tot de dichters van hermetische poëzie wordt bijvoorbeeld Gerrit Kouwenaar gerekend, van wie het volgende gedicht.
DUS VREDIG DE AVOND
Terwijl het laatste gedicht het tijdstip verteert
staat de maker geledigd op van zijn tafel
hij reinigt zijn vleesmes en kijkt uit het raam
op de sierbestrating zieltogen de bladeren
verlost van hun zomer, de windengel hurkt
in het eeuwige onkruid en wacht tot er tijd is
dus vredig de avond vol afscheid en oorlog
wereld waarheid en liefde behelzen onkwetsbaar
hun ijzeren letters
nu nog iets eetbaars, bloedbeuling witbrood
dan eindelijk slapen, zwart is de mode
De inhoud van een hermetisch gedicht verwijst weinig naar iets buiten zichzelf. Toch denk ik, als ik het gedicht Rebuut lees, opgenomen in onze reeks Klassiekers, dat Kouwenaar minstens de zondagsschool voor gevorderden heeft gevolgd, want het gedicht verwijst naar verschillende bijbelse symbolen en teksten.
Hermetisch verwijst naar Hermes, de Griekse god van handel en verkeer, en de boodschapper van de goden; en naar de Egyptische god Thot, uitvinder van de glazen buis die luchtdicht (hermetisch) kon worden afgesloten. De mystieke stroming van hermetici stelde zich ten doel gnosis, intuïtieve goddelijke kennis te verkrijgen.
Op zich is het wel interessant dat we poëzie die weinig toegankelijk is met een Griekse term impliciet grote pretenties toedichten. De poëzie wordt gezien als een onverkende bron, rijk aan betekenis die ontdekt moet worden. Daartegenover wordt de term ook gebruikt als synoniem voor moeilijke poëzie. Wie weet ligt de waarheid ergens in het midden.
Abstract denken stelt ons in staat te reflecteren op dingen die niet aanwezig zijn, en op concepten en algemene principes. Het denken heeft te maken met het zien van de context en het grotere geheel rondom een gebeurtenis of idee. Abstract denken behelst principes, modellen en concepten ontdaan van specifieke voorbeelden en beelden.
Mensen hebben de concrete wereld van de zintuiglijke ervaringen en feiten nodig om de immateriële wereld van concepten en ideeën, dromen en wensen te beschrijven. We doen dat aan de hand van vergelijkingen, beeldspraak en symbolen. Wij kunnen alleen maar betekenisvol praten over de abstracte wereld op basis van concrete begrippen. De wereld van stoffelijke zaken en niet-stoffelijke zaken zijn daarmee binnen ons taalstelsel onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Om te zien hoe abstract en concreet zich verhouden, heb ik verschillende materiële zaken en immateriële zaken in een figuur geplaatst. In een spectrum met twee uitersten worden abstract en concreet gepresenteerd door aarde en lucht, waarbij de mate van abstractheid van beneden naar boven toeneemt. Tastbare en zichtbare dingen zitten onderin. Naarmate begrippen abstracter worden en minder grijpbaar, bevinden ze zich hogerop.
De figuur doet misschien wat denken aan de immateriële en materiële werelden die Plato in zijn Ideeënleer schetst, maar anders dan bij Plato zijn de domeinen van abstract en concreet duidelijk wel met elkaar verbonden. Onderin de figuur kunnen we de voorwerpen vastgrijpen. Hogerop hebben we het idee om iets vast te pakken losgelaten, maar we kunnen niet nalaten om te proberen het te begrijpen.
Concrete en abstracte begrippen zijn beide aan verandering onderhevig. De kroket van dertig jaren geleden is ‘vleeskroket’ geworden. Mensen hebben zelden nog een indruk en tegenwoordig vaak een ‘beleving’ bij het zien of meemaken van een gebeurtenis.
Iedereen maakt gebruik van beeldspraak om beter begrepen te worden. Managers en politici grijpen beeldtaal en metaforen aan om hun ideeën te communiceren. Zo komen we aan stippen op de horizon, het trechteren van beleid en het verknopen van visies. In de bijbel vertelt Jezus zijn leerlingen over vage zaken aan de hand van alledaagse gebeurtenissen in de vorm van gelijkenissen. Zo laat hij zien hoe begrippen als rechtvaardigheid en vergeving werken in de praktijk.
Abstracte begrippen worden met voorbeelden duidelijk gemaakt. Om ons met het hoofd uit de wolken te halen of van de rose wolk af, en om ons met de voeten op de grond te zetten. Soms trekt dit de waarde van het begrip naar beneden, mogelijk dat het besmet wordt met een negatieve associatie van een alledaagse gebeurtenis.
Concrete zaken kunnen zo worden veralgemeniseerd, dat ze vluchtig worden als ozon en hun praktisch nut verliezen. Maar concreet denken kan ook toekomstgericht zijn. Iemand die een oplossing zoekt voor een praktisch probleem, is ook bezig met iets wat nog niet waar te nemen is, maar wat hij wel ‘voor ogen’ heeft. Luchtfietserij is een beeldende term, maar houdt iets abstracts, want het lijkt meer losgezongen van de werkelijkheid.
Er is wel verschil in het kunnen begrijpen van abstracte begrippen. Abstracte begrippen die te maken hebben met emoties als blijdschap, verdriet, teleurstelling worden door kinderen eerder begrepen dan symbool, toekomst en verbeelding.
Vraag is of alle woorden in de figuur goed ten opzichte van elkaar geplaatst zijn. Zijn er nog andere verschillen te vinden tussen niet-stoffelijke begrippen? Volgens mij is er wel een verschil in abstractie te vinden tussen groep en team, en tussen verbeelding en symbool. Deze vraag wil ik een andere keer verkennen. Mocht er suggesties zijn, reacties zijn van harte welkom.
afbeelding Hermes © Historiek
–