Tsead Bruinja, de dichter die zich nooit vrij voelt, en telkens weer doorgaat (1)

Tsead Bruinja (Rinsumageest, 1974) is dichter en woonachtig te Amsterdam. In 2019 en 2020 is hij Dichter des Vaderlands van Nederland. Vanaf 2012 is Bruinja werkzaam als docent aan de opleiding Creative Writing te Arnhem en van 2017 t/m begin 2019 was hij ‘Dongeradichter’ van de gemeente Dongeradeel.
Bruinja debuteerde in het Fries in 2000 met de Friestalige bundel De wizers yn it read/ De wijzers in het rood (Bornmeer) en in het Nederlands in 2003 met Dat het zo hoorde (Contact). Bruinja stelt bloemlezingen samen, recenseert, presenteert, interviewt en treedt op in binnen- en buitenland (o.a. in Peru, Oekraïne en Zimbabwe).
Bruinja’s bundels werden genomineerd voor de Jo Peters PoëziePrijs, de Ida Gerhardtpoëzieprijs en de Obe Postmapriis. Zijn meest recente bundels zijn Hingje net alle klean op deselde kapstôk / Hang niet alle kleren aan dezelfde kapstok (Afûk, 2018) en Ik ga het donker maken in de bossen van (Querido, 2019).

Mirthe Smeets ging met hem in gesprek. Het interview verschijnt in 2 delen, dit is deel 1, voornamelijk over het dichterschap van de Dichter des Vaderlands.
Deel 2 verschijnt 26 november. De gedichten worden af en toe vergezeld van een toelichting door Bruinja.

foto Rosa van Ederen

In Ik ga het donker maken in de bossen van experimenteer je met vorm, structuur en typografie. Paginanummers ontbreken. Wil je wat anders laten zien?
Ik wil bij elke bundel iets anders laten zien. Maar ik was niet constant bezig met hoe ik de bundel wilde presenteren. Ik werk per gedicht. Pas als de deadline er is, helemaal aan het eind, werk ik aan de bundel als geheel. Maar een lange tijd ben ik er niet mee bezig. Ik breng losse gedichten later samen. Uitzonderingen daargelaten: bij Angel (2008) werkte ik wel bewust naar een bundel toe.

Hoe zie jij je ontwikkeling als dichter? Hoe zie jij de ontwikkeling van het mensbeeld in je poëzie?
Aanvankelijk schreef ik in het Engels en deed ik zangers na die ik tof vond. Ik speelde met taal. Mijn eerste landelijk uitgegeven bundel was in het Fries; daarin zat toegankelijk én experimenteel werk. Ik schreef in een soort verminkte sonnetvorm. Ik probeerde bijvoorbeeld regels te maken van 13 lettergrepen in plaats van 10 lettergrepen, zoals dat normaal is in een sonnet.

Pfoe, maar verder… Dit blijft een moeilijke vraag. Ik schreef al 13 bundels. Wat is mijn ontwikkeling? Er zijn dingen veranderd, maar ook juist hetzelfde gebleven. Er zijn onderwerpen waar ik steeds weer naar teruggrijp. Ik was altijd al een geëngageerd dichter, met een groot rechtvaardigheidsgevoel, ook voordat ik Dichter des Vaderlands was. Als ik iemand interview over het rekruteren van fondsenwervers voor een goed doel, en ik hoor dat daar technieken uit de psychologie en reclamewereld voor gebruikt worden, dan raakt me dat. Daar schrijf ik over.

De toon lijkt wat cynischer en de verteller afstandelijker.
Ja, dat zou je erin kunnen zien, maar ik heb ook wel een cynische inslag van nature, moet soms knokken tegen een soort pessimisme. Je vindt deze toon ook in andere bundels, misschien wat meer verstopt. En ja, sommige gedichten zijn afstandelijker geschreven, maar andere weer dichtbij.

Die tegenstrijdigheid vind je veel in mijn werk. Maar je kunt vast een indeling maken, als je wil. De gedichten hebben misschien niet met elkaar te maken, maar de vormen wel. Dan zet je anekdotische gedichten bij elkaar, net als de meer dadaïstische/vorm-experimentele gedichten… Of je kijkt naar de gedichten waarin ik duidelijk geïnspireerd ben door andere dichters. En er zijn een aantal genres binnen mijn poëzie, lijkt het.

Hoe ga je om met (verkeerde) interpretaties van je werk?
Als een analyse goed uitgewerkt is, dan is het prima. Grappig om te zien dat iemand er iets anders uithaalt… Als ik maar kan zien dat iemand heeft nagedacht, als iemand de stappen laat zien, waarom hij/zij iets zo heeft geïnterpreteerd. Lang geleden wijdde iemand een scriptie aan mijn werk. Leuk!

En ja, dan heb je die recensies nog… Soms zie je dat iemand een mening heeft die niet goed onderbouwd is. Het doet me wel wat, maar daarna kan ik wel met afstand ernaar kijken. Ik kan naar mijn eigen werk kijken en denken: dat is gelukt, dat is minder goed gelukt.

Arie van den Berg zegt over Binnenwereld: het is net alsof Tsead heeft opgeschreven wat zijn buurvrouw aan de achterkant van het huis staat te raaskallen op het balkon.
Tja, dat schreef hij. Het kan zo op hem zijn overgekomen, of het is een soort ijdelheid, die vondst. Maar ik heb meer geprobeerd in die bundel. Dat is hem niet duidelijk geworden. Ik vraag me dan wel af of iemand echt heeft geprobeerd om verder te kijken. Ik kan het wel eens jammer vinden als mensen niet zien wat je bedoelt. Mensen focussen op het anekdotische, maar in vorm en taal zelf zit vaak zoveel, daarin worden ook dingen verteld!

Ga je het gesprek met zo iemand aan?
Nee, wel in mijn hoofd. Dan pak ik hem of haar bij de kladden en denk: lees het gewoon nog een keer. Als ik ze tegenkom, drink ik liever een biertje met ze. Het is ook not done om iemand erop aan te spreken. Ergens is dat wel jammer. Het zou best interessant zijn om met iemand die een recensie over je schreef het gesprek aan te gaan. Gewoon open bespreken hoe je het kunt bekijken allemaal. Maar zij willen zich vrij voelen terwijl ze die recensie schrijven, ze hebben het druk, het is misschien logisch dat het er niet van komt.

In een interview met Janita Monna moedig je mensen (als Dichter des Vaderlands) aan om in hun eigen dialect te schrijven. Waar leg je dan de grens qua niveau?
Je hebt de dichters die tot de zogenaamde canon behoren, je hebt beginnende dichters, light verse… Misschien moeten we het wetenschappelijk eens bekijken. Wat is het percentage lullige versjes in het Nederlands versus die in dialecten? Zou dat een groot verschil zijn? Is dat geen idee dat ons wordt aangeleerd? Misschien moeten we het eens toetsen.

Wat voor projecten heb je nog meer op de planning staan als het gaat om dialecten?
Er komt een bloemlezing met streektaalpoëzie. Ik zit er ook aan te denken om Surinaamse en Antilliaanse poëzie daarin op te nemen. Die bloemlezing komt volgend jaar uit. Er zijn meer projecten die dan pas het licht zien. Ook al komt er een nieuwe Dichter des Vaderlands in januari, mijn projecten lopen nog door. Er is wat vertraging geweest hier en daar vanwege corona.
Als docent heb ik studenten ook aangemoedigd iets met dialecten te doen.
De dichter Koen Frijns, die recentelijk is afgestudeerd, deed daar ook echt iets mee. Hij is daardoor gegroeid.

Hoe bekijk je die soms lagere status van dialecten? Je moet toch ook durven om te laten zien dat jij dat dialect spreekt.
Als je je dialect niet omarmt, dan ontken je een deel van jezelf. Ik heb vroeger ook heel erg geprobeerd om netjes Nederlands te leren. Ik zei ’tuin’ en niet ‘tuuiiin’ zoals een Fries. En toen ik Fries begon te schrijven, moest ik het echt weer leren. Ik had me zelfs zo aangepast, dat ik een Nederlands accent had gekregen in het Fries.

Later heb ik het minder geprobeerd, om echt super ABN te praten. Ik praatte wel netjes, maar probeerde niet meer om mijn Nederlands totaal anders te laten klinken. Ik heb 9 jaar in Groningen en in Noord-Oost-Friesland gewoond. Ik hoor mijn accent zelf goed, maar dat is toch mooi?! Ik luister zelf ook graag naar André Emmanuel of Meindert Talma. Dat typische accent vind ik charmant en eigen.

Kijk jij ook naar andere kleine talen in het buitenland?
Omdat mijn tweetaligheid een rol speelt in mijn werk als dichter, benaderen veel mensen me. Ik word als een exoot gezien.

De andere kleine talen komen vanzelf op mijn pad. Zo deed ik in Slovenië mee aan een vertaalproject, met iemand uit Corsica, Noord-Italië… en het enige woord dat wij deelden was: bosk (bos). Prachtig. Ik ben zeker geïnteresseerd in mensen die een kleine taal spreken.

Heb je dit altijd al interessant gevonden: dialecten, kleine talen, taalnuances zien?
Ik ben daar zeker gevoelig voor. Ik groeide ermee op. Ik vond Fries al op de lagere school een mooie taal. Ik kreeg les in die taal.
Mijn vader luisterde vaak naar Rono, een regionale omroep, waarin men Fries/Gronings sprak, op zaterdag in de schuur. Daarin werden moppen verteld. Ik vond het net zo leuk om naar te luisteren als mijn vader.

En… mensen zijn papegaaien, ze vinden het leuk om dialecten na te doen. Ken je dat programma ‘Saai’ nog? Met komieken die een beetje boers doen… Mensen moesten erom lachen. Ik keek het ook. Het is wel jammer dat dialecten soms gebruikt worden door komieken om dommigheid na te doen, maar ja, ik deed dat zelf ook wel eens.
Met mijn exgeliefde en huidige geliefde spreek ik ook een eigen dialect. Met eigen woordjes, taaltjes door elkaar, uitdrukkingen. Als je je alleen beperkt tot ABN mis je wel veel stukjes speelgoed. Denk aan een dichter als Peer Wittenbols die eigen dialecten heeft in sommige gedichten. Of aan Tonnus Oosterhof met zijn JA!, zoals ‘ja, mooi’ op z’n Gronings… dat is leuk toch, hoe zij dat doen?

Hoe was het als dichter in de coronatijd voor je? Is je leven veranderd?
Er kwam veel stil te liggen. Als Dichter des Vaderlands kreeg ik andere opdrachten, bijvoorbeeld coronagerelateerd. Ik was anders veel meer op pad geweest. Voor mij is het optreden heel belangrijk. Ik ging al minder naar het buitenland, maar reisde wel door heel Nederland.

Gisteren was ik in België, bij het optreden van mijn geliefde Heidi Koren, en dan was er ook iemand op het podium die zei: ‘Het is de eerste keer sinds 5, 6 maanden dat ik weer optreed.’ Dat voelt toch gek…
Het publiek houdt meer afstand. Ik mis de voldoening en het contact met publiek.

Wat doe je met die optreeddrang? Ga je digitaal optreden?
Ik probeer niet zozeer te compenseren. Ik heb wel meegedaan aan Dichter van Wacht en Dichter aan de Lijn. Initiatieven waarbij je gebeld kunt worden of zelf iemand belt. Daarnaast heb ik meegedaan aan Taalbazen; daarbij geef je workshops aan jongeren. Dat paste ook wel bij mijn functie als Dichter des Vaderlands, vond ik.

Ik heb het performen wel gemist maar ben niet de hele tijd op zoek naar optreedmogelijkheden. Ik ga ervanuit dat het wel weer gaat gebeuren.

Wat mis je dan precies als je niet optreedt?
Contact met publiek. Niet eens dat ze iets terugzeggen, maar dat je voorleest en voelt dat er iemand luistert. Onderdeel van het hele dichtproces is dat je je gedichten laat horen, terughoort, dat je ervaart dat het anders is als je het werk voordraagt.

Er is een spanning, die mis ik. Tijdens een optreden kan er iets misgaan. Het ene gedicht werkt wel, het andere niet. Soms improviseer je, reageer je op degene voor je met je voordracht, of maak je een andere spannende setkeuze. Zo heb ik bij het Bachfestival in Dordrecht gekozen voor gedichten waarin ik muzikaal iets probeerde, zoals in de laatste afdeling van Binnenwereld.

Je zou kunnen zeggen: als je niet optreedt, dan maak je je gedicht/creatieve proces niet helemaal af?
Ja! Mooi gezegd. Het gedicht is er wel, maar doordat het niet gehoord wordt, of hardop gelezen wordt, is het nog niet af. Niet dat ik echt nieuwe zinnen toevoeg, ik kijk gewoon naar de details. Soms herhaal je live zinnen of woordjes, omdat het beter klinkt. Zeker als je met een muzikant werkt.

Herhaling is een techniek. Het blijft interessant als je dit goed inzet. Soms hoor je dat dan beter als je hardop voorleest, hoe vaak die herhaling nodig is.

Je mixt je werk met de Dichter des Vaderlands-gedichten in de laatste bundel. Waarom?
Ik was blij met die gedichten. Vroeger schreef ik ook wel eens in opdracht en als ik het gedicht dan goed genoeg vond, nam ik het op in een bundel. Dus ook in dit geval doe ik het zo. Het paste gewoon goed in de bundel.

Ik weet niet hoe het bij een volgende bundel gaat. Ik ben minder geneigd om een bundel te maken die alleen maar bestaat uit DDV-gedichten en chronologisch is. Ik maak liever een compositie van een bundel waarin ik dingen kan weglaten of juist kan vermelden waar het passend is.

Die verplichting, soms moeten schrijven over actuele onderwerpen, hoe ga je daarmee om?
Dat vind ik niet zo erg. Het hoort bij dit deel van het vak. De DDV schrijft over de actualiteit. En die heeft me altijd al geboeid; daar putte ik uit voor mijn poëzie. En daarbij: als iemand vraagt of je DDV wil worden, dan weet je dat dat erbij hoort. Ik had uit mezelf niet over prinses Christine of 20 jaar Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren  geschreven. Toch vond ik het leuke opdrachten.

Wat vind je er leuk aan?
Bij Dbnl ga je een beetje zoeken… En het was ook wel met een knipoog geschreven. Je gaat materiaal verzamelen dat je normaal niet snel gebruikt.
Of denk aan een gedicht voor de ambassade van de Noordzee… De opdracht was: alle dingen in de Noordzee representeren. Daar kun je mee ouwehoeren en spelen. Het had ook een gevoelig gedicht kunnen worden, maar ik wilde het zo doen.

Ik geloof er wel in, het is een interessante gedachte, dat dolfijnen, potvissen, zeewier ook wat te zeggen hebben. Maar voor mij is het bijna vanzelfsprekend daarmee aan de haal te gaan. Soms kun je met een grap mensen aan het denken zetten. Het had in dit geval ook iets totaal onmogelijks: hoe doe je zoiets? Alles een stem geven…

Je krijgt er nieuwe ideeën van…
Ja, zo was dat ook bij Johan Huizinga… Daar schreef ik een gedicht bij ‘Herfsttij’. Ik deed er onderzoek naar. Dat vind ik leuk aan poëzie: het is spannend, wat kom je te weten over je onderwerp en hoe kun je dingen wel of niet naast elkaar zetten?
Daar heeft iedereen een ander soort gevoeligheid voor. Van wat bij elkaar kan staan. Voor de een past veel bij elkaar, de ander vindt de discrepantie te groot. Of vindt dat het wel/niet met elkaar kan dansen.

Mijn gevoeligheid komt niet altijd overeen met die van anderen… zoals dus die van sommige recensenten. In de kunst gaat dit niet anders, toch?! Daar kun je een kunstwerk ook anders zien. Bij de een denk je: leuk dat ie dat en dat met elkaar verbindt, wat leuk en speels. Bij een ander denk je: dat had ik ook nog kunnen bedenken, dat is niet bijzonder.

Als recensent moet je kijken naar wat de dichter probeert te doen. Wat zijn de uitdagingen? En met alle respect, critici krijgen vaak weinig tijd. Ik heb zelf ook wel eens in die schoenen gestaan. Misschien is het me ook niet altijd gelukt. Maar het zou het streven moeten zijn.